Onde nace o libro Victimes en xo de pau?
Hai dez anos entrevistei a Maixabel Lasa. Despois coñecín a Robert Manrique, vítima do atentado de Hipercorre, e deime conta de que o tema me interpelaba. Comecei a coñecer a un colectivo cunha imaxe totalmente unívoca e estereotipada, tan plural como as persoas que o forman. Desprezando o esquema do odio e a inquisición, ademais de ser familias de vítimas de actos armados no Estado español, interesáronme os testemuños que defenderon o proceso de paz, a igualdade e a xustiza.

Vostede recibiu quince testemuños. Foi difícil a elección?
Ao principio preparei unha lista de 50 ó 60 persoas. O criterio principal para a selección final foi recoller os testemuños de quen perderon a alguén na familia como consecuencia dos actos armados. E para iso baseeime en tres contextos que delimitan a historiografía; de 1968 a 1975, de 1975 a 1982 e de 1982 a hoxe. Inclúe as accións armadas dos sublevados, os aparellos de Estado, os funcionarios dos cárceres, os membros de extrema dereita, etc. E, como dicía, quixen recoller testemuños que, fuxindo do relato polarizado, priorizan o respecto ao outro. Esta categoría moral e ética paréceme irrefreable, porque demostra que no Estado español durante estes 50 anos a violencia tivo diversas formas.

Cal é o fío condutor do libro?O
punto de partida das vítimas cara á paz. A paz non é só unha sociedade sen violencia: todos defenden que a paz, para que todas as vítimas sentan respectadas, é imposible construír unha sociedade máis xusta. Todos se opoñen á guerra de Iraq, ás políticas de refuxiados ou á Lei Mordaza. É máis, en moitos casos eran familias non excesivamente politizadas, pero cando foron vítimas da violencia comprometéronse coa sociedade. E sobre todo aceptan ser “vítimas”, pero reivindican ser sobreviventes.

Vostede empezou o libro coas cifras de vítimas deste tipo de violencia no Estado español, subliñando as lagoas da historia.
Si, contabilizando todas as vítimas identificadas desde a primeira acción de ETA até a actualidade, hai un mil. A maioría son provocados por ETA. O problema é que só coñecemos o relato oficial e esquecemos que, por exemplo, na Transición hai 500 mortos sen resolver. Por tanto, ponse de manifesto que os crimes do aparello estatal foron ocultos ou, polo menos, non foron xulgados adecuadamente.

Segundo isto, pódese dicir que a Transición non foi tan “pacífica e modélica” como venderon, non?Unha
das conclusións máis relevantes é que a Transición creou un modelo de esquecemento, denunciado posteriormente polos relatores das Nacións Unidas, Amnistía Internacional e Human Rights Watch. E esa estrutura de esquecemento permitiu manter a impunidade do aparello estatal contra os disidentes. Por tanto, lonxe de ser exemplar, non houbo transición. A Transición democrática foi a continuación do modelo que garantiu a vulneración de dereitos.

Di que hai dous medidores entre as vítimas da violencia política.
Totalmente. Hai vítimas de primeira e de segunda ou terceira categoría. Non é o mesmo ser un alto cargo do Estado que unha persoa cunha determinada adscrición política. Mentres as vítimas que formaban parte dos partidos políticos constitucionalistas foron recoñecidas, quen se opuxeron á orde establecida foron menosprezados e desprezados.Estas vítimas secundarias ou terciarias sufriron, por tanto, unha dobre victimización: ademais da morte dun membro da familia, sufriron o menosprezo das institucións.

Si as institucións públicas clasifican ás vítimas primarias e secundarias, poderase garantir a paz?
Iso virá despois. A acción da sociedade civil é imprescindible para que as institucións públicas actúen en defensa dos dereitos dos cidadáns. En Euskal Herria, por exemplo, o Foro Social foi clave, tamén Lokarri, que fixo posible a Conferencia de Aiete e outros moitos. A sociedade civil ha mobilizado ás institucións públicas.

Robert Manrique foi compañeiro de viaxe do libro. Denunciou a miúdo que as vítimas de ETA son utilizadas para intereses políticos. Esta sensación é compartida entre os teus entrevistados?
Claro. Entre os entrevistados hai unha serie de características compartidas. Por unha banda, independentemente da traxectoria e a actitude política de cada un, todos reivindican a verdade, a xustiza, a reparación, o recoñecemento e a garantía de non repetición para todas as vítimas. E, doutra banda, todos negan o uso da violencia. Por tanto, si, este sentimento é habitual entre perfís aparentemente antagónicos.

Fai un par de anos entrevistamos a Rosa Lluch en ARGIA. El reivindicaba que era máis que a filla de Ernest Lluch. Desde o punto de vista poliédrico que defende Ane Muguruza, os que a coñecen por ser filla dunha vítima de ETA, porque miran a súa vida desde un único ángulo. Isto tamén
é habitual: algúns queren refacer a súa vida, coa equipaxe biográfica que lles marcou a vida, por suposto, pero fuxindo da cronificación da victimización. Outro caso paradigmático é o de Sara Buesa, por exemplo. El sempre tivo claro que quere levar unha vida independente máis aló de ser filla de Fernando Buesa. As vítimas teñen claro que teñen un papel humanizador, pero que non poden ser obxecto de conflito político.

Que ambiente viviu nas entrevistas?
É un tema a tratar con moito coidado, é un fito cirúrxico e delicado. Tiña que entrar no terreo das emocións e para iso recibín o asesoramento da psicóloga Sara Bosch. O meu obxectivo era non caer no lado máis morboso das conversacións e el deume as claves para xestionar as entrevistas.

Como estruturaches as charlas?
Baseei os meus diálogos no impacto do delito, no proceso de resiliencia dolosa das persoas e na necesidade de achegar valores positivos á comunidade. Os faladoiros foron de catro ou cinco horas, comendo entre elas. A continuación, permitín ás vítimas ler e corrixir o meu escrito.

Cal foi a resposta?Fíxose
algunha emenda nalgún tramo, sobre todo nas declaracións extraídas das vísceras, vistas en frío, por non consideralas axeitadas. Ademais, algúns dos entrevistados estiveron interesados en coñecer aos demais. Alguén sentiu algún tipo de molestia.

Por exemplo?A familia de
Guillem Agulló, pero logo vírono ben. Todas as familias foron compañeiras de viaxe e o acordo mutuo foi un proceso interesante.

Unha vez escrito o libro, cal cres que é a clave para garantir a reparación de todas as vítimas?O cambio de
paradigma cultural é imprescindible para cambiar o sistema político e económico que promove a individualización e a competitividade. A violencia é unha resposta ao conflito, polo que si non se solucionan as causas que o provocan, a violencia resucitarase. Claro, fai falta tempo, porque o cambio ten que ser profundo.

Vostede deu a luz o libro no 10º aniversario da Declaración de Aiete. Que lle parecen as declaracións de Arnaldo Otegi e Arkaitz Rodríguez?
Pareceume positivo para a construción da paz, pero hai que ter en conta que é o único caso europeo no que unha parte terminou a acción armada e a oposición da outra se mantivo intacta. Por tanto, é un feito paradigmático: Como a violencia de ETA foi unha munición política para o PP e o PSOE, para eles o proceso de paz segue sendo unha mala noticia, porque quedan sen motivo para xustificar a represión. Pero teño máis confianza na sociedade civil.

Para terminar, cal é o teu proceso de aprendizaxe co libro?
Para queimar a verdade, suscitoume a dúbida ético-moral que estou a compartir estes últimos días cos da miña contorna. Cando hai dez anos comenteime con Maixabel Lasa, el díxome até que punto fixérono ben os nosos pais cando se toparon co asasinato de Carrero Branco. Bo, eu coñecín á súa neta e como lle vou a dicir que a celebrei cando mataron ao seu avó? É un debate que a sociedade ten que enfrontar: si a violencia é mala, e si non queremos vítimas de primeira e de segunda, non debería haber asasinatos de primeira e de segunda categoría, non? Ou si? Hai quen di que o asasinato de Carrero Branco provocou o fin do franquismo. De acordo, pero entón estamos relativizando. Ás veces penso que si antes de asinar o Pacto dos Azores para invadir a Iraq leváronlle a José María Aznar Bagdad, e coñecese o ambiente e a xente de alí, asinaría o pacto ao volver?