O 27 de setembro de 2020, Acerbaixán iniciou un gran ataque contra a república de Karabakh Garaia, resucitando así un conflito territorial sen resolver desde os tempos da Unión Soviética. O 11 de novembro ambas as partes asinaron un cesamento do fogo por medio da mediación rusa.

Antes da guerra, 621 persoas vivían no pobo de Shosh. Segundo o Concello, actualmente viven 480 persoas, das cales 37 son refuxiados procedentes dos territorios ocupados de Artsakh. Shosh sufriu fortes bombardeos tanto na primeira guerra de Karabakh (1991-1994) como na de 2020. Andreas Margaryan, un home de 64 anos, foi alcalde da cidade durante a época soviética, e na actualidade exerce a agricultura e a apicultura. Reconstruíu en dúas ocasións a súa casa de pedra de 150 anos e di firmemente que está disposto a volver facelo, porque é un ben que debe aos seus fillos.

“Todos temos o noso papel neste país. Si non tes nada que facer, non es parte da comunidade”, insiste Margaryan. Mentres alberga a casa dos seus antepasados, mantén firmemente o seu traballo en beneficio de Shosh e ofrece o mellor de si mesmo.

Os nenos e nenas de Shosh xa son conscientes do perigo que teñen na súa contorna, e non esquivan a súa misión. Aquela mañá do 27 de setembro de 2020 non foi como unha película de terror para Artyom, senón algo novo e extraordinario: descubriu os disparos e o fume do material militar en chamas. Artyome ten 10 anos, pero a súa imaxinación parécese a un soldado de séculos pasados. Aquel 27 de setembro, para desgraza, o medo non se apropiou de Artyom: foise a buscar as vacas da familia a un pobo próximo que estaba en ataque, antes de atopar un refuxio para el.

Desde mediados do século XIX, os antepasados de Suren Babayan viviron no pobo. Babayan leva seis décadas traballando en favor de Shosh, foi dúas veces á guerra e ten vivencias de todo tipo: épocas de boas relacións cos acerbaixanos, temor a que a próxima bomba golpee a súa casa... Perdeu pastos e gando, tanto familiares como amigos, pero como os veciños aínda son propietarios das súas terras, a esperanza non se esgotou. O pobo comeza a resucitar despois de sufrir terribles bombardeos durante a guerra anterior. Os danos vanse arranxando aos poucos grazas ás axudas do Estado, a xente do pobo regresa ao seu recuncho e cada un retoma o ritmo habitual da vida. Con todo, segundo Suren, o futuro deste pequeno recuncho está entre néboas.

“Son un home maior e son capaz de entender de todo”, di Babayan, “pero como poden os mozos ter esperanza no futuro se as súas terras están en mans do inimigo? Non somos donos do noso futuro. O futuro é algo difuso e sen esclarecer”.

A República de Armenia ofreceu 95.000 millóns de dram (175 millóns de euros) para superar a crise de Karabakh Garaia. Deles, 3.600 millóns de dram (6,7 millóns de euros) investiranse no desenvolvemento económico. Segundo Armen Tovmasyan, ministro de economía do Alto Karabakh, todos os sectores da economía están en declive, excepto a construción de casas. Esta última área experimentou un aumento do 106%, grazas aos esforzos realizados para resolver o que a guerra destruíu en todas partes. As infraestruturas de Shosh sufriron un gran impacto e as obras de reconstrución no pobo continúan ata que se reparan os 150 edificios danados pola guerra.

Shosh perdeu terreos para a agricultura: non se poden pastar os animais porque cruzar a fronteira é perigoso. O Concello di que en xuño de 2021 recuperáronse dous cabalos roubados grazas a negociacións rusas. Posteriormente, os Acerbaixán roubaron outro catro cabalos. Por outra banda, sete homes do pobo morreron, segundo o Concello, por operacións militares realizadas preto de Shosh.

Hoxe en día, o pobo non ten grandes problemas coa electricidade e a auga corrente, pero non se pode asegurar que siga así no futuro. Arayi, presidente do Alto Karabakh, Harutyunyan, sinalou que o Estado ten en marcha novos proxectos de promoción agraria, principalmente de repartición de terras para a actividade campesiña. Realizouse un importante esforzo por aumentar o número de animais: 10.767 animais foron doados polo goberno á rexión de Shushi, que engloba o pobo de Shosh. Segundo o ministro de economía da República de Karabakh Garaia, o goberno tamén puxo en marcha programas de regulación de gando e xestión de pasteiros en Shosh e outras dez localidades.

Non todos os veciños xogaron o mesmo durante a guerra: mulleres, maiores e nenos viaxaron a Armenia en busca de refuxio provisional. Con todo, os homes priorizaron a defensa das súas casas. Segundo un informe oficial de Amnistía Internacional, Armenia acolleu a preto de 109.000 refuxiados e solicitantes de asilo até outubro de 2020. En maio de 2021 seguían sendo 37.700.

Babayan e Margaryan fixeron todo o posible para manter a estabilidade do pobo mentres a arteria de Acerbaixán bombardeaba constantemente. Cos seus fillos na fronte, Margaryan colaboraba co equipo de soldados formado polos veciños do pobo na subministración de militares. No seu afán de destacar a importancia de comprometerse coa Patria, fálanos dunha frase dunha película:“Ao final imos morrer todos, pero imos envexar aos que caeron por protexer á patria. Morrer pola liberdade é unha morte santa”. Margaryan mostrounos o seu firme compromiso coa defensa de Shosh, xa que a dispoñibilidade para o traballo que mostran os cidadáns sérvelles para animarse uns a outros. “Os meus netos vivirán nesta casa mentres son capaz de garantir a súa seguridade”, asegura.

Mentres soña con ser soldado, Artyom convive cos seus pais, os seus avós e os seus pequenos primos. A avoa, Julietta Grigoryan, ten 59 anos e traballa como limpadora no colexio do pobo. Durante a guerra estivo fóra do pobo, xa que a súa cuñada estaba a piques de dar a luz. Naceu en Armenia, no pobo de Masis. Lembra de bo grado os días que pasaron en Masis, tras unha acollida adictiva. “Os nosos veciños eran os yezidias”, lembrou, “e todos os venres dábannos comida: carne, café e azucre. Fixérono todo connosco”.

A pesar de non ter as condicións de vida axeitadas, a familia de Julietta regresou ao pobo pouco despois da tregua, xunto co recentemente nado. Recibiron a axuda do Estado e dalgunha ONG internacionais, entre elas o Comité Internacional da Cruz Vermella, pero a familia segue sentindo a ameaza preto, na medida en que os soldados de Acerbaixán son visibles desde a xanela. Os veciños están afumados polo gando, xa que os terreos do pobo non son aptos para seméntaa ou para o pastoreo. Na maioría dos casos, os acerbaixanos aprópianse das reses que cruzan a fronteira, aínda que os soldados rusos da misión de paz en ocasións tentan recuperar os animais. A terra que cultivaba Grigoryan está alén da fronteira, pero agora a pasarela está case sempre pecha e só se pode abrir por mediación rusa. Grigoryan dinos: “Unha vez o meu marido e eu fomos cara alí, pero os acerbaixanos non nos deixaron cruzar. Volvemos unha vez máis, entón dispararon ao aire para asustarnos. Si, coa axuda dos rusos podemos ir cultivar, pero non podemos cultivar a terra libremente”.

A presenza de soldados rusos en misión de paz non anima moito á xente. A guerra recente pon en perigo o autogoberno e Margaryan é consciente do seu valor. “Independencia, himno e bandeira: os armenios estiveron loitando por estes valores desde hai séculos. E agora estamos a perder esa loita”, di. “Na miña casa sinto máis dependente. Teño chaves, pero non son propietario da casa”. Babaya comparte esta opinión: opina que o Alto Karabakh nunca estará en mans de ninguén, será un conflito para sempre. Cre que non hai máis remedio que a presenza rusa. “Na medida en que a nosa voz se mostra disposta a escoitar, debemos confiar neles. Se se marchan, a quen imos chamar?”, di Babayan.

En Babaya, un dos que quedou nun pobo tan preto das mans do inimigo, foi o que sufriu as noites sen durmir e os horrores da guerra. Naqueles días escuros, a súa esposa era o seu principal sustento. A súa muller non abandonou o pobo até finais de outubro, xa que cada segundo na súa casa era un sufrimento. “Neste sofá sentabámonos a miña muller e eu, e ouviamos o zumbido que xurdía ao explotar as casas de ao redor, cando chegaba a bomba que tocaría a nosa”. Con todo, a pesar da proximidade da sombra da morte, Babayan continuou activo. Mentres os tres fillos estaban na fronte, coidou das reses dos veciños e levou á xente en coche até Stepanakert. Moitos animais sufriron e morreron como consecuencia dos bombardeos e a falta de atención, pero Babayan conseguiu salvar a algúns dos seus animais.

A pesar das dificultades para manter o ritmo de vida, os veciños seguen mantendo un forte sentimento de adhesión a Shosh. Estráñaselles a idea de abandonar o pobo para conseguir unha vida mellor. A xente sentiu a necesidade de ver e de intervir, que os numerosos problemas do pobo necesitan unha solución. Está a piques de finalizar as obras de reparación do tellado destruído en Margarya, de face ao próximo inverno. Non dubida en traballar para mellorar as condicións de vida dos seus netos. “O que sinta relación co pobo vai ofrecer a súa última respiración a favor de Shosh”, afirma Margaryan, “este é o noso destino e non deberiamos esquivalo”.

Samvel Babayan tamén ten unha gran fonte de esperanza, alimentada pola coraxe do seu fillo, que loita por crear unha nova vida, a pesar de perder os campos de sandía que lle daban o oficio. As terras do fillo maior estaban en Aghdam, un pobo que agora se atopa dentro das fronteiras de Acerbaixán como consecuencia da guerra. “Perdemos a fe no futuro por un momento”, di Babayan, “pero afortunadamente as miñas previsións eran erróneas”. Superada esta traxedia, os seus fillos comezaron a cultivar novos terreos en Askeran, un pobo que se mantivo en mans dos armenios. Isto consola en Babaya, desde entón está convencido de que aínda existen oportunidades. “Os fillos tiñan que ir a Rusia, como fixeron moitos que perderon pastos, pero aquí quedaron. Mantiveron a esperanza e síntome orgulloso de elas”, di. Cre que todo aquel que queira garantir o futuro ten que empezar a traballar.

“A morte viranos inevitablemente”, di. “Agora é o momento de manter a vida”.