Departamento de Cesar (Colombia), 6 de outubro de 1972. Preto da fronteira venezolana, na serra de Perijá, o exército colombiano asasinou a tres membros da OCDE (Exército de Liberación Nacional) nunha sucesión desmesurada. Entre eles atopábase Pedro Baigorri Apeztegia, cociñeiro navarro de 33 anos e revolucionario. 49 anos despois os seus restos non foron achados aínda.

cociñeiro de Franco, Che e Fidel

Baigorri naceu en Zabaldika (Esteribar) en 1939. Debido á precaria situación económica da súa familia, cando era moi nova, aos 16 anos empezou a traballar como cociñeiro no Hotel Yoldi de Pamplona. Despois traballou no Hotel María Cristina de San Sebastián e, unha vez alí, tocoulle preparar unha comida para Francisco Franco, a bordo do barco Azor, fondeado na bahía da Cuncha.

Cociñeiro que a finais da década de 1950 trasladouse de San Sebastián a París. Aínda que antes a política e a ideoloxía da esquerda espertan curiosidade, na capital francesa

Dúas ou tres anos despois, en 1962 ou 1963, o científico e político cubano Antonio Núñez Jiménez (1923-1998) ofreceulle unha oferta especial: Abordar o proxecto de crecemento de champiñones en Cuba.

Baigorri foi entón á Habana, aceptando a proposta. Foi cociñeiro dos irmáns Fidel e Raúl Castro, e de Che Guevara, cos que mantivo unha estreita relación. Ademais de cociñar, realizou un curso de guerrilla e formou grupo con outros compañeiros. Aínda que podía quedar nA Habana, decidiu viaxar a Colombia para loitar contra o goberno.

Sen cadáveres nin duelos

Cando Pedro foi asasinado, Pablo traballaba nunha axencia de noticias e recibiu a noticia nunha breve mensaxe: “De Navarra, España, guerrilleiro morto” (desde Navarra, España, cinto morto). Sen terminar a ditadura, non era o momento de denunciar ocorrer ao seu familiar guerrilleiro, e a familia tivo que prosperar sen cadáveres nin duelos.

O xornalista Unai Aranzadi coñeceu por primeira vez en 2005 a Pedro Baigorri en Colombia, nun campamento do ELN. Desde entón, a vida e a morte do navarro fóronse completando, entre outras cousas, nun documental que se prepara durante dez anos e que recibiu nunha reportaxe da revista Zazpika en 2017. O antropólogo colombiano Marco Tobón tamén investigou ao redor de Baigorri, e o resultado do seu traballo é Baigorri. Un vasco na guerrilla colombiana (Baigorri, un vasco na guerrilla colombiana; Txalaparta, 2017). Así, as pasaxes da vida do guerrilleiro fóronse iluminando, pero os seus restos aínda permanecen na escuridade.

Os pais de Pedro denunciaron fai 30 anos a desaparición do seu fillo na Fiscalía de Colombia. Pero ambos faleceron sen recibir resposta. Máis tarde, o propio Unai Aranzadi acudiu á Fiscalía. Por último, en 2019 os familiares puxéronse en contacto coa UPUBD de Colombia, a unidade de procura das persoas que se consideran desaparecidas, e comezan a buscar pistas de Pedro Baigorri. O pasado mes de setembro e outubro dedicáronse ao estudo de cinco cadáveres do cemiterio de Curumaní, así como aos restos sen identificar de varios osarios comúns.

Un pouco de dignidade

De momento estes esforzos non tiveron resultados positivos, pero a irmá Mariángeles Baigorri é optimista: “Non criamos que alí se interesasen polos seus irmáns e compañeiros. Foron enterrados como gañado e, si atópanos, darémoslles un pouco de dignidade”.

Despois de 49 anos, á espera dun enterramento digno, os familiares poden dicir que Pedro Baigorri morreu dignamente. Cando estaba en Colombia, o seu pai escribiulle pedindo que volvese a casa, e o seu fillo respondeulle na última carta: “Morrer nun peche de Pamplona non ten sentido. Pola contra, para que a xente poida comer merece a pena morrer. Vivo de acordo cos meus principios e ideas, e ao final é unha homenaxe que vos fago principalmente a vós. Nacemos e morremos, e o único que nos queda é a memoria dos seres queridos, pero deixar a vida algo máis. Non hai felicidade se non é para todos”.