Con todo o que vostede está a dicir, por tanto, foron as millas poli que deixaron os inventores en 1982?”, preguntou o xornalista Xabier Letona ao ex escritor e militante Emilio López Adan. Non se trata de imaxinar fatiga a pobre risa que mostrou Beltza ao escoitar a pregunta. Trátase do último libro do ladrón vitoriano para a revista Larrun: Historia da loita armada en Euskadi. 1967-2011, investigación baseada en mortos en conflito vasco nos últimos 60 anos. O entrevistado acaba de describir o ambiente de Euskal Herria a principios dos anos 80, no que era posible que unha xente, empezando pola propia dirección de ETA, crese que a organización ía humillar ao Estado en última instancia. “Eu non vou dicir tanto”, responde con prudencia a Letona López Adán. Logo, matices carnosos. Así é o libro, zumento.

O xornalista, evidentemente, non lle puxo facilmente ao escritor coa pantasma que lle trouxo encima da mesa. Que e millas de poli. En ningún sitio hai traidores, vendidos por ningunha parte, son os brazos armados do defunto Ezkerra de Euskadi no imaxinario de militantes e dirixentes da vella esquerda abertzale. Exemplo do que non querían. Espello que hai que afastarse dos ollos. E un precedente histórico evidente. En canto ás conclusións prácticas, os logros políticos das millas de poli son igual que as milésimas: cero. Entre eles, a diferenza dos 1.000 mortos. Detail le pétit.

No 10º aniversario da tregua definitiva de ETA, Otegi recoñece ás vítimas de ETA que o seu sufrimento non debería “ocorrer nunca”. A declaración levantou as beiras. Longo, curto; honesto, obrigado pola conxuntura política. Estas liñas non teñen por obxecto xulgalas. Con todo, chama a atención. Si nunca tivese que ocorrer, por que ocorreu?

Nas últimas semanas volvemos a ver como algúns queren facer exercicios de equilibrio na historia. A verdade redonda: En Euskal Herria non xurdirían loitas armadas sen a opresión do franquismo e sen os movementos de liberación mundiais dos anos 60. Cataluña, con todo, sen un contexto histórico máis tenro, non produciu tal trepeta mortal.

É máis, cando o creou máis tarde –Terra Lliure erkina–, soubo derrogalo sen dilación. Galicia ou Andalucía. A responsabilidade non é da historia. A responsabilidade é a dos homes e mulleres que optaron polo peor en cada momento da historia, no porto de destajo. As cousas non sucederon en forza e en forza. Non tiña por que suceder así. Non en 1961, cando ETA iniciou atentados, nin en 1979 e 1981, con posibilidade de pararse, cando se gritou adiante o volie. Os pais destas decisións teñen nome e apelidos.

Tamén en 2011 alguén decidiu que era suficiente.