Aos homes esíxeselles profesionalidade. Xa está. A nós tamén nos atrae”. Estas crúas frases foron lanzadas polas presentadoras e correspondentes das televisións españolas que participaron na tese doutoral de Naiara Vink. Vink é un xornalista bilbaíno que, a través deste traballo de investigación, demostrou o que sentiu en primeira persoa na súa carreira: a tiranía estética heteropatriarcal condiciona o desenvolvemento laboral das mulleres profesionais da televisión.

Os corpos masculinos que aparecen diante da pantalla son moi variados. Con todo, é difícil atopar mulleres presentadoras que non entran no canon dun mozo delgado. Con todo, ao redor deste contraste tan evidente para o público non hai grandes controversias dentro das cadeas de televisión. “É unha norma que non está escrita, que todos coñecen, pero que ninguén menciona”, explica Vink. Os entrevistados afirman que a inercia, moi arraigada na sociedade, é inmutable, pero a medida que profundan na reflexión, recoñécena como inxusta, preocupante e frustrante.

Na súa conversación coa luz, aínda que Vink recoñeceu que a situación de ETB é máis difusa que a dA Sexta ou a de Telecinco, destacou que “a televisión é unha imaxe” en nome do mantra, no noso caso tamén as presentadoras aparecen moi maquilladas, con calzado de tacón e roupa axustada diante da cámara. Un correspondente de ETB contoulle para a súa tese que lle encargaron pasar o ferro o pelo todos os días. “E as mulleres obesas que aparecen diante da pantalla están a facer sesións de humor”, engadiu.

Esta presión condiciona as oportunidades laborais das mulleres, mesmo antes de chegar ás redaccións. Vink encuestó aos estudantes de xornalismo da Universidade do País Vasco. Entre os que non se vían a si mesmos traballando en televisión, o 100% dos que responderon que non cumprían co canon estético á hora de preguntarlles por que eran nenas.

Trampa da esbeltez

Estitxu Fernández Maritxalar foi unha das caras máis famosas de ETB1 entre os anos 2000 e 2012. Saltou á televisión desde o bertsolarismo. Ante a facilidade de comunicación que mostraba nas prazas, en 1998 Tipi Tapa propúxolle presentar informativos. Ao ano seguinte, participou como invitado no programa Zuzenean de ETB1 e a partir dese momento completou unha prometedora carreira como presentador de televisión.

“Ao principio, aos 22 anos, non era moi consciente do que pasaba coa imaxe. Como en Tipi Tapan víaseme por encima da cintura, levaba debaixo da mesa os vaqueiros e as botas de sempre. Sentín a presión cando empecei a presentar programas de festas locais e shows nocturnos como Sorginen Laratza. Me eligían roupa, moi festiva e elegante, ás veces con escote, sempre con tacóns. Éranme moi incómodas”.

Vink describe na súa tese a trampa da beleza: as mozas guapas terán a oportunidade de traballar en televisión, pero terán que demostrar que son máis que unha cara bonita. “Sempre ouvín iso, con respecto a outros presentadores, e facíame dano. "Eu non tiña o título de Xornalismo (estudei Psicoloxía) e facía o xornalismo ‘non serio’. A síndrome de Iruzurti era enorme”, explica Fernández. Nos últimos anos tocoulle presentar Kirolak, aínda que non fose un experto. “Para entón tiña moita experiencia en televisión e conseguín praza en EITB, pero con todo sentinme máis pequeno que nunca”.

Ten moi frescas miradas e comentarios de menosprezo e, sobre todo, a competencia entre mulleres. “Cando eu empecei, case todos eran homes. Pensaba que eu arranxábame mellor con eles, pero non era iso, senón que as mulleres guapas eran unha ameaza para min e eu tamén para outras mulleres. Vivín unha persecución violenta”.

Leire Madariaga [nome inventado a petición súa] é tertuliano e analista político de varias sesións de EITB. Percibiu cadeas laterais por cumprir un canon estético sexista: “As túas opinións valen menos porque Barbie só es loura. Tes que facer o dobre para conseguir o respecto dos demais”. Lembra un caso de marxinación que coñeceu en Televisión Española (TVE): o director dun magazín non lle permitiu ser tertuliano a un brillante analista de idade avanzada, barbaría e criollo. “Os que coñecían a capacidade desta muller empeñáronse e o director tivo que recoñecer que foi unha fichaxe excepcional”. As persoas que participaron na tese doutoral han relatado as historias de mulleres que foron destinadas a tarefas de redacción por non cumprir un canon sexista e a ferida que deixou na súa autoestima.

Jasone Agirre foi correspondente nos informativos de ETB desde 1991 até a súa elección como parlamentario do Parlamento Vasco. Foi un dos fundadores do Consello de Redacción e membro da Comisión de Igualdade. Na súa opinión, “é sabido que ter unha boa planta nas probas previas á cámara daralle máis puntos. Un home guapo tamén ten vantaxes, pero o baremo é diferente”. Con todo, subliñou que a esixencia de imaxe vai máis aló da beleza e dos estereotipos de xénero. Lembra que a unha compañeira de “forma de pelexa” non se lle renovou o contrato e decatouse de que a razón foi iso. “El pensou que non facía ben o seu traballo”. Unha moza cunha estética demasiado “alegre”, será posta a contar o tráfico ou as festas. “Os homes non esveltos foron elixidos para presentar o tempo, pero as mulleres deben ser guapas e de corpo fino”.

Ninguén che obriga?

A xornalista Ana Urrutia vén presentando Eguraldia desde 1999, así como outros moitos programas de entretemento. Ademais, forma parte do grupo feminista de EITB, un lobby formado tanto por traballadores da redacción como por traballadores das produtoras. “Seguimos como fai 20 anos: un home maduro e groso pode presentar unha sesión de prime-estafe, que no caso dunha muller é impensable. A muller que presenta o deporte debe ser experta en deportes, pero tamén bonita, para atraer a audiencia masculina. No tempo tamén se nota o tema da sexy muller que se move entre os mapas”. Lembra que un metereolólogo e un excelente comunicador que se presentou a un casting non foi elixido por non ser delgado.

Na tese de Vink insístese en que as mulleres teñen data de caducidade fronte á cámara. Urrutia ten 49 anos e prefire pór en valor a experiencia e a seguridade que lle deu a idade en lugar de sentirse ameazada polas mozas que coñece na sala de maquillaxe. “Temos profesionais femininos únicos de 50 a 60 anos que deberían estar no prime-estafe, pero a dirección non fixo esa aposta”.

O tempo presentador impulsou unha pequena revolución dentro de EITB: rexeitar os tacóns e aparecer con calzado de tenis ou mocasines. “Cando chegas á televisión, o grupo de estilismo explicarache que os tacóns melloran a imaxe, que a roupa che quedará mellor… Cando es nova, o corpo sofre, pero logo sentes dano físico, nos nocellos, nas articulacións dos pés… Ademais, a xente da rúa non entende por que levamos tacóns tan altos”. sente orgulloso porque grazas á súa loita moitos outros compañeiros empezaron a pedir zapatos planos. Os directores non lle tomaron nota e parécelle que iso é o que demostra que cada un ten que facer un traballo interno para romper as normas non escritas.

Moitos xornalistas entrevistados por Naiara Vink afirman sentirse máis seguros ante a cámara cando levan tacón e maquillaxe elaborada. Un informante confesa que fai os directos de inverno sen abrigo, porque prefire saír bonita aínda que sexa fría. Utiliza o concepto de “violencia simbólica” do sociólogo Pierre Bordieu para explicar que a opresión non provén só do exterior, senón que é aceptada por un mesmo. Así o explica o faladoiro Leire Madariaga: “Parece que ti elixes como vestirche ou facer dieta. Pero non é unha elección libre: xa sabes o que busca a cadea e queres cumprilo”.

Urrutia identificou outra trampa: “O grupo de estilismo fai un traballo inmellorable para peitearnos, maquillarnos e vestirnos. Ao principio, ver a ti mesmo fermoso e recibir difuminados dáche seguridade. Pero vostede convértese en escravo desa estética. Transfórmannos tanto que logo á xente na rúa cústalle coñecernos”. Unha vez nun bar, despois de surfear, escoitou a alguén dicirlle ao seu amigo: “É isto Ana Urrutia? Non vale nada cara a cara!”. Contou que moitos compañeiros fan tratamentos como botox, pero el prefire “envellecer dignamente” e amar tamén a imaxe que aparece diante do espello.

Vink recolleu que aos xornalistas de televisión resúltalles especialmente frustrante recibir máis comentarios sobre a estética que sobre o seu traballo. Unha comentarista conta que unha vez tivo que facer un duro directo sobre a violación de grupos en San Fermín. “O subdirector envioume unha Whatsapp para criticar o meu abrigo”. Engade que en Galicia informou dunha forte tormenta e que o Xefe de Redacción ordenoulle liberar a trenza a través do auricular para ver o efecto do vento. “Díxenlle que non, que eu non son parte do atrezo e que quero facer o meu traballo con comodidade”.

A Estitxu Fernandez Martitxalar e Leire Madariaga fíxoselles moi duro escoitar estes comentarios en boca dos demais e dos máis próximos: “Vaia vestido bonito”, “Maquilláronche mal”, “A pantalla engórdache”… “Sentíame moi mal, pero non sabía que responder”, di o primeiro. “Tenta facernos oídos xordos, pero reforza a túa inseguridade”, segundo.

Falta de transparencia e aposta

III Igualdade de Mulleres e Homes do Grupo EITB. No Plan (2019-2022) pódese ler: “Os medios de comunicación participan na construción da nosa identidade e inflúen na nosa visión do mundo e nos nosos valores máis arraigados. En canto ao xénero, ofrécennos ideas: en que consiste ser home e en que consiste ser muller, como consumir, vestirnos, xogar, etc.”. Naiara Vink subliña que o plan non previu ningunha medida para cumprir esta premisa. Ana Urrutia denuncia que os directores de Formación e Igualdade non satisfán as demandas do grupo feminista: “Escriben os plans mirando á caseta, pero non hai intención de cambiar as estruturas da televisión”.

Entre os obxectivos do Plan de Igualdade atópase, así mesmo, a “conservación, consolidación e aseguramiento do medio ambiente laboral non discriminatorio”. Pola contra, os xornalistas que participaron na tese doutoral sinalan unha situación contraria a este principio: que as mulleres teñen que dedicar moito máis tempo a coidar a súa imaxe. No caso dos presentadores, o home un cuarto de hora e as mulleres máis dunha hora.

Os informantes encárganse do seu estilismo e pagan co seu soldo roupa, maquillaxe e tratamentos estéticos. Jasone Agirre lembra esta situación como unha “carga”, aínda que engadiu que actualmente tamén a vive no ámbito político. “A indumentaria e a maquillaxe das mulleres é máis escravo. Até hai pouco os homes non facían máis que meter a gravata no peto da chaqueta americana”.

Vink deduce na súa tese que a presión estética se difumina a medida que se estabilizan as condicións de traballo e todos os entrevistados confírmano. “Cando es novo e non tes contrato laboral, aceptas todo. Escoitei a un presentador temporal: ‘Eu vivo pola miña imaxe’, afirma Agirre.

O novo Plan de Igualdade contempla a “incorporación da perspectiva de xénero nos pregos e contratacións de convenios con empresas provedoras”, pero coa escusa da falta de recursos, os traballadores das produtoras non participan en proxectos de igualdade. A maioría dos xornalistas que participaron na tese e nesta reportaxe teñen claro que esta falta de control facilita o mantemento dunha tiranía estética sexista nas contratacións e nas actitudes cotiás.

Para Agirre, é necesario ampliar a reflexión colectiva para recoller con transparencia e sen sexismo a importancia que debe ter a imaxe nos procesos de contratación tanto de redacción como de produción. “Que aspecto é axeitado nun medio de comunicación público? Apostar polas zapatillas pode reforzar a frescura e a identificación? Temos que pasar das regras non escritas ás regras”. Na mesma liña, Vink sinala a necesidade de que as políticas de igualdade aborden cuestións concretas: “Por que unha muller non pode utilizar máis que a maquillaxe en po que leva o home? Por que as mulleres teñen que estar a peitear o pelo mentres os homes fan o xornalismo?”.

E nas televisións alternativas, que?

Ekhiñe Atorrasagasti é a presentadora e responsable de contidos e comunicación de Hamaika TB. “Neste campo patriarcal de xogo infrinximos moitas normas”, sinalou. Todos os membros do equipo de traballo teñen experiencia diante e detrás da pantalla, o que permitiu romper xerarquías e fomentar o empoderamiento das mulleres. A investigación de Vink expón unha hipótese que confirmou. “Estou seguro de que no resto de cadeas son máis homes que presentadoras e editoras. Ler en telepromter o escrito por outro é moi diferente. Eu tiven a oportunidade de corrixir os contidos, de dar un desenvolvemento completo e de crear grupos de traballo”.

En Hamaika TB recoñécese a liberdade dos xornalistas e colaboradores para que aparezan como queiran: “Os homes botan uns pos e xa está. Eu só maquillo os ollos, outras mulleres tamén os beizos”. Non teñen estilistas, perruqueiros ou maquilladores profesionais por falta de recursos. “Nós xestionamos estas tarefas. Isto suscitou debates interesantes sobre si é posible desmaquillar mellorando a iluminación, pero tamén sobre a importancia que debemos dar a estes sectores de traballo invisibles e feminizados”.

Con todo, é difícil liberarse completamente da tiranía da estética: “Cando un mírase no espello, segundo o estado emocional, aparecerán algunhas inseguridades. Si a isto engades a difusión que supón a televisión, multiplícanse os medos e os malos momentos. Traballaches ben os contidos, pero che vas a incomoda porque tes pelos encima do beizo ou che engordaches”. Outro dos grandes quebradizos de cabeza é que esta presión estética que supón a televisión aumenta a dificultade de atopar mulleres colaboradoras.

“A misoxinia é unha choiva aceda. Parécenos que estamos protexidos por traballar nun medio alternativo, pero leste sirimiri ten unha gran capacidade de fumar. Un reto é adiviñar como coidar a resaca que pode deixar actuar fronte á pantalla”.