Tras tres décadas de traxectoria literaria, Amaia Ezpeldoi chegou o momento de xubilarse.

Chegoulle, si, aínda que non sabe si respectará as leis da xubilación.

Imaxinoulle unha xubilación pacífica, nunha montaña de Zuberoa, co seu amante.

Iso é, e con conexión wifi. Creo que nos últimos anos ese soño existe na sociedade vasca, reunirse cada un no seu núcleo, para que sexa a familia, para que sexa a parella, e vivir nun lugar idílico, con poder nun recuncho do norte ou do Baztán.

Cando empezou a escribir este libro?

2019 final.

E en que che pillou a pandemia?

Capítulo cuarto. Ao principio.

Aínda que aparezan indicios, non fala de urxencia.

Non o introducín directamente. Aínda que a era da pandemia foi dura, pareceume que nesta novela non necesitaba prioridade, porque se pasará, e seguramente moitos escritores falarán doutra maneira.

Lembras como se che ocorreu crear o personaxe?

Creeino na mesma forma que outros personaxes polo mundo. En Euskal Herria tamén había detectives, por exemplo, na novela Bakean ützi arte, no primeiro tomo da serie de Amaia Ezpeldoi, aparecía Haitz Zumeta, personaxe do libro A nova praga de Gotzon Garate. Ademais desta genealogía, xa tiña outro investigador, creado para unha serie dunha semana que gravei cando estaba en Gure Irratia: Amaia Sheridan. Era americano, o que é evidente [as risas]. Logo, cando me trasladei a vivir a Zuberoa, ocorreu ese asunto do gasoduto, que dividiu o país en dous, e estábame gustando –niume, non era unha pregunta colectiva–, como gardar os debates da época, os feitos, as manifestacións… E xustamente aí saíu a evidencia de Amaia Ezpeldoi, e logo, á hora de escribir os problemas colectivos, sempre utilicei ese personaxe que se converteu nun alter ego.

As novelas negras caracterízanse pola atención ás preocupacións sociais.

É unha forma de cambio da preocupación social. Agora a novela negra é o 80% dos libros que vemos nas nosas librarías, pero na década dos 90 era ao revés, era só o 20% e era un xénero menosprezado. En Francia chamábanse roman de quai de gare, novelas de estacións: colles, les nunha viaxe e xa está. Agora é ao revés, o xénero cobrou forza, porque as vivencias de xente corrente non aparecen nas páxinas das novelas “honorables”. Son máis burgueses, historias de parella ou familia, pechas, dunha clase social triunfadora. Si queres ler o que ocorre nun banlieue de Francia ou de España ou de Bilbao, les unha novela negra. Teñen capacidade para entrar en diferentes capas da sociedade e, sobre todo, non xulgan o que ocorre, aínda que Amaia Ezpeldoi coménteas de maneira aleatoria e quizais sobrada.

Neste caso, vostede preocupouse pola violencia contra as mulleres, as nenas e os nenos e a violencia familiar.

[André] Guion dicía: “A familia, ódioche”. Diría que Amaia Ezpeldoi tampouco quere moito á súa familia en relación coa súa historia, nin ás historias dos demais que escoita e escoita.

Tiña algún punto de partida concreto para crear unha trama?

Tiña unha historia colgada. Traballaba no correo e unha vez veu, na zona de Hazparne, unha muller que non podía saír de casa durante seis anos, á que a súa sogra lle prohibía. Foi liberado ou liberado espontaneamente. Estivemos dous ou tres veces e notei os seus comentarios e testemuños. É un tema habitual, sucedeu moitas veces, e o que quería tratar, a través da ficción, desde dous puntos de vista: a familia simpática e a familia maligna sedutora. Ambos teñen de malo, de mal, nas familias sempre se produce esa ambigüidade. Nunca sabemos quen é e a que se dedica. E nas nosas familias o mesmo...

Ocorre algo terrible xunto á nosa casa e non nos damos conta.

Non se que nos leva a esa cegueira, e cando nos damos conta tamén quedamos calados, non entramos por exemplo nos tumultos materno-infantís das rúas, non nos pomos nada… Desposuímonos, pero non facemos nada. Non sei si é natural ou non, si son intentos de deternos a nós mesmos, pero é así. E quería que iso tamén o demostrase, que non o vemos todo, aínda que creemos que o noso discurso é omnisciente.

Fai moitas referencias á actualidade sociopolítica.

Doume conta de que cada episodio de Amaia Ezpeldoi supón o dedo ou a sombra dun testemuño histórico.

“Mesturaba palabras da infancia e neoloxismos dubidosos”, di Amaia. Esa riqueza é unha das características da súa escritura.

Quero xogar coa linguaxe, sempre tiven esa tendencia. A miúdo xogo cunha gran ironía, gústame crear contrastes, e a nosa lingua ten a vantaxe de ter unha apertura: colle todos, cos brazos abertos. Adoramos a palabra de calquera lingua, que é útil para nós, e creo que lle negamos o alento á lingua se non a levamos diante. O mesmo que fixo a burguesía co francés desde o século XVI até agora non o podemos facer co eúscaro, é dicir, coaccionar, limpar e aínda máis regular. Farase e faise, pero aínda hai quen denuncian ou se opoñen, social ou de xénero, a esa coacción na sociedade vasca, e iso é o que aparece no fío da novela. Hai unha burbulla lingüística deste tipo, que se reflicte especialmente no capítulo da voda de Mango e Doura.

Neste mesmo capítulo, Juana di que os do Sur “cada vez afástanse máis” do eúscaro de Iparralde, e algúns parágrafos máis tarde aparece a palabra “entablenuita”.

O mesanotxe é natural e pódese pasar ao dicionario de Iparralde, coma se fose unha palabra en eúscaro, e estou seguro de que o está pasando, por que non unha “tablenuita”, entón? Hoxe en día parece que o único modelo do eúscaro é o do sur, que o do norte está a enviarse ao nivel dun aburrido “patois”. Na novela fúndense ademais xogos relacionados co hitano, co escurrido, co compacto… A linguaxe, nestas novelas, aparece como un corpo casado máis.

Cambiou a súa actitude cara á lingua?

Creo que foi un camiño, empecei polos dialectos máis exixentes do noso Leste e cheguei á suma de posts en eúscaro, a esa curiosa salsa de eúscaro. É o chiste que saco cando estou en forma, perdoa! Talvez en todas as novelas a lingua sexa xustamente o caso máis recóndito que Amaia Ezpeldoi investiga: pásase dun dialecto a outro, logo de forma súa, enriquecéndoa sempre, e neste último convértese nun crisol que integra todas as formas de eúscaro.

Tamén o fixo xeograficamente.

Investigou todo o País Vasco e vai a Landeta. Os campos son selvas artificiais, creadas pola plantación de piñeiros nas lagoas da época; teñen unha historia especial, un ecosistema interesante, e si quérese incluír un aire americano na produción novelística de Euskal Herria, necesitamos ese espazo.

O protagonista de Mea Culpako, de Uxue Apaolaza, foxe alí.

Non só el. Landak tamén aparecen no libro de Miren Agur Meabe "Kristalezko begi bat". Si de aí vén o vasco franco durante os longos fins de semana. Por iso eu tamén me permito esa fuga.

Ao final da enquisa, Amaia está axudada polos seus amigos e amantes. Representeino como unha rede de lesbianas dispersas aquí e alá.

Esa é a idea. Amaia Ezpeldoi non tiña rede de amigos até o comingout. No primeiro libro vémolo cun neno, logo fai o coñecemento de Joana Garralda, e a partir de aí vai sobre todo coas súas esposas. Permaneceu moito tempo sen esclarecer a súa identidade sexual, como o fixemos a maioría entre nós durante séculos. Agora, en cambio, fala de lesbiana con voz alta, chegando así ás redes LGBTQI+, afastándose da súa inicial soidade melancólica.

Gustaríame falar da pel.

Esta novela foi realizada pola ilustradora amiga Ainara Azpiazu, quen resume a alma do libro. Todas as superficies foron realizadas por artistas, Garbiñe Ubeda a primeira, Asisko un par e Unai Iturriaga a de Boga Boga Boga. Os títulos son fragmentos de cancións vascas, conformando unha única melodía entre a tradicional e a canción moderna.

En que reunión falo?

Para min foi unha experiencia incrible, pasei por todas as situacións, saín vivo e sobrevivín tamén a Amaia Ezpeldoi, a pesar de que moitas veces estivo moi comprometida por todas partes. Agora que vai co seu amante a vivir con ela, Madalena pode ser o símbolo doutra situación que vive Euskal Herria. Ábrense novos tempos, e encima doutros tamén será investigar os casos de corrupción e asasinatos que van aflorar!

Está seguro de que terminou?

Si, creo que si.

Vostede tamén se xubilou, pero non se foi a vivir a unha montaña.

E non vou ir. Necesito a cidade. A pesar de vivir só, amo a comunidade que está aquí, especialmente en San Izpiritu, porque me parece que estou no centro do mundo.

Escribes máis desde a xubilación?

Igual que antes. Sempre escribín moito, quizais demasiado, porque me temía que non tiven tempo, empeñeime nunha situación de angustia, coma se fóra sen futuro. É curioso, agora non teño ningún sentimento, xa sei que vou negar o tempo.

Por que?

Non o sei. Talvez a idade. A prudencia derivada da idade.

Estiveches escribindo algo en Usurbil, non?

Si, pasei tres semanas alí, cunha bolsa de Udalbiltza, e arraiguei o meu conto no pobo e nos arredores.

Tes algo máis nas túas mans?

No momento non. Heime perezado. Porque non teño presións xustamente, non sinto que teña que germinar. Antes si, temiamos que o mundo nos desaparecese, actuabamos en ambientes apocalípticos, e somos conscientes de que aí seguen existindo ideas diferentes para a construción da lingua e da sociedade; cambian pero non desaparecen.