Transnacionales, oligarquía e criminalización da protesta social. O informe O caso de Guatemala trata sobre a criminalización das persoas que traballan na defensa do territorio. Nela explícase que a criminalización é unha estratexia articulada en beneficio das empresas transnacionales e das oligarquías, cun claro obxectivo: protexer os intereses políticos e económicos da alta clase e das elites. A pesar de ser unha práctica estendida ao longo e ancho de América do Sur e do Centro, o informe centrouse en Guatemala, entendendo que o caso deste país é paradigmático, polo que pode resultar clarificador para comprender a estratexia xeneralizada.

Para contextualizar as criminalizaciones actuais, o informe retrocede varios anos. Precisamente, no seo da Guerra Fría, a guerra que durou entre 1960 e 1996 foi terminada polos Acordos de Paz. Nunha guerra prolongada durante case catro décadas, as épocas máis violentas foron as que seguiron ao triunfo da Revolución Sandinista en Nicaragua; para frear o fortalecemento que o triunfo dos sandinistas podía provocar nos guerrilleiros de Guatemala, o goberno de Fernando Romeo Lucas García emprendeu unha política denominada “terra destruída” na zona dominada polos mayas, provocando a masacre, e facendo que a EE nos países centroamericanos as posibilidades de triunfais, e ÚSAOS DE CONQUISTAR EN ÚSAOS, E ÚSAOS, E ÚSAOS no centro de gañar a guerra. Con todo, a ofensiva perdurou a guerra, e así se aclara no informe que “a alternativa interesada á paz irase ampliando”. En 1996 asínanse os Acordos de Paz.

Argumentouse nun principio que os acordos sectoriais necesitaban para avanzar cara á democracia no ámbito político e para impulsar cambios cara a unha distribución máis xusta da riqueza no ámbito social e económico. Con todo, “o feito de que os sucesivos gobernos incumprisen gran parte destes acordos conduciu a unha situación de ausencia de conflitos armados no país, pero non cambiou a matriz política, e moito menos a social. Pódese dicir que en anos posteriores sentaron as bases para o establecemento do modelo neoliberal, como no resto de países de América Latina”. Comezando pola privatización dos servizos públicos, comezaron as políticas neoliberais, convertendo ao país en terra fértil para o capital transnacional. “A liberalización e a privatización dos sectores estratéxicos son claves para pór o país en mans das transnacionales (…) o Estado axuda á explotación porque aplica impostos irritantes e aproba as leis necesarias. E tamén contan co apoio das oligarquías locais”, di o informe.

Así, a medida que a presenza das transnacionales comezou, o choque entre a concepción indíxena e a neoliberal foi aflorando, dando lugar ao conflito. En palabras da asociación maya Uk’ ux B’e, “as transnacionales consideran que os indíxenas, os nosos territorios, os nosos ecosistemas e a biodiversidade son unha materia prima para privatizar, procesar e vender no mercado mundial”. Ante esta lóxica, varias persoas están a alzarse en defensa das súas terras e dereitos, e o seu criminalización converteuse nunha estratexia para protexer os intereses políticos e económicos dunha minoría privilexiada. Unha estratexia que contempla mesmo a morte. Segundo datos publicados por Global Witness, en 2020 foron asasinados 227 defensores da terra, trece deles en Guatemala.

Bernardo Caal Xol q’eqchi’ é un indíxena que vive a criminalización na súa pel. Desde 2015 defendeu os ríos Oxec e Cahabón e os dereitos das comunidades de Santa María Cahabón fronte ao complexo hidroeléctrico OXEC que se está construíndo no departamento de Alta Verapaz do norte de Guatemala. Por iso foi detido en 2018 e tras máis de tres anos de prisión preventiva foi condenado a sete anos e catro meses de prisión. A través dos recursos legais, ao contrario do que establece o convenio 169 da Organización Internacional do Traballo, Caal Xol conseguiu demostrar que non se consultou á poboación indíxena sobre a construción da zona hidroeléctrica, conseguindo que a construción se paralizase durante seis meses. Posteriormente, os traballadores da empresa Netzone (contratista de OXEC) denunciárona por presunta violencia exercida contra os traballadores da empresa. O xurado condenoulle a acusar de detencións ilegais, con circunstancias e roubos agravantes. “Estamos ante unha montaxe”, afirma o seu avogado Edgar de León.

Cóntanos Edgar, en que punto está o caso de Bernardo Caal Xol?

Á zona de inicio da construción do núcleo hidroeléctrico comezaron a aparecer persoas para realizar medicións e os seus habitantes non sabían exactamente que querían facer nos seus arredores. Así, os pobos indíxenas elixiron a Bernardo como o seu representante, e grazas ao seu investigación descubrir a intención de construír un complexo hidroeléctrico. Cando Bernardo demostrou que non se consultou, a empresa demandoulle, pero no proceso xudicial non se probaron as acusacións.

Hai dúas instancias: na primeira imponse a pena ou a absolución, e na segunda analízase si os apelantes teñen razón ou non. No caso de Bernardo esgotamos o procedemento ordinario e agora iniciamos o procedemento extraordinario ante o Tribunal Penal da Corte Superior de Xustiza de Guatemala. Pero aquí tamén se aceptan as tendencias que vimos no proceso. Desde o inicio do proceso vimos como se vulneraron os dereitos humanos de Bernardo, detectáronse aberracións, fallos do sistema, deslizamiento de xuíces a favor dos que están detrás da denuncia. O único que nos queda é presentar un recurso de amparo ante a Corte de Constitucionalidade. Gustaríanos que a sentenza tivese en conta as vulneracións de dereitos humanos cometidas no caso de Bernardo. Pero se non o fixese, non nos quedaría máis remedio que acudir á comunidade internacional.

Cales son as súas previsións?

Para comprender a realidade de Guatemala é imprescindible aclarar que o Estado está cooptado polos poderes económicos. Vivimos un momento esperanzador cando o Goberno de Guatemala e a Organización das Nacións Unidas iniciaron o proceso de depuración do Estado [en 2007 asinouse o acordo entre o Goberno de Guatemala e a ONU, e de aí xurdiu a Comisión Internacional contra a Impunidade de Guatemala (CIG)] e a identificación de empresarios, funcionarios e outros vinculados á corrupción. En 2015 déronse pasos até a prisión do entón presidente, Otto Pérez Molina, e algunhas institucións empezaron a ser máis transparentes. Pero a corrupción está a repetirse e os expulsados volven tomar conciencia do control de todo. Pódese dicir que todo depende do poder, que non hai estrutura democrática.

Así pois, tendo en conta que este sector con poder está a volver a tomar o control, no caso de Bernardo a situación non é moi esperanzadora. En calquera caso, co último recurso de amparo, xa digo, esgotaremos todas as vías. Segundo isto, veremos si dáse ou non o seguinte paso, si vaise ou non ao ámbito internacional.

Que suporía este paso?

Denuncia contra o Estado. Porque se a Corte de Constitucionalidade desatende as infraccións cometidas no procedemento, estariamos ante un problema que vai máis aló do xuíz que levou o caso, e incluiría tamén ao Estado.

Si dirixímonos a nivel internacional, poriamos unha denuncia na Comisión Interamericana de Dereitos Humanos, un caso para poder levalo máis adiante á Corte Interamericana de Dereitos Humanos. Unha vez chegados a este punto, esperariamos que a estatua fose castigada por todas as infraccións cometidas no caso de Bernardo.

Paralelamente, pretendemos converter ás comunidades afectadas en suxeitos de dereitos, aínda que sabemos que a tarefa é máis complexa. Porque poden observar os danos causados a Bernardo, hai esa posibilidade, pero que pasa coas comunidades? Como quedarían? Porque a actividade hidroeléctrica segue funcionando. Por iso, desexariamos converter ás comunidades en suxeitos de dereito para poder demandar. Así, levariamos dous casos na Comisión Interamericana de Dereitos Humanos: a de Bernardo pola vulneración dos dereitos sufridos no proceso xudicial e a das comunidades pola falta de consulta aos pobos indíxenas. Si prosperasen, as comisións levaríaas á corte e o Estado debería defenderse a si mesmo. Si conseguímolo, esperariamos cambiar a situación e reparar todos os danos causados polo Estado. Desgraciadamente, a denuncia internacional é unha batalla xurídica de 10-15 anos. Pero iso é o que nos queda.

Todo aquel que se levanta a favor da terra e dos dereitos humanos corre o risco de ser criminalizado. Como é sabido, cando unha persoa se criminaliza, faise cunha intencionalidade que vai máis aló desa persoa. A que responden estas criminalizaciones?

As criminalizaciones son moi frecuentes en Guatemala. Porque non só somos os pobos indíxenas os que estamos a ser criminalizados, senón que tamén son moitas outras manifestacións sociais criminalizadas: sindicatos, feministas, partidarios da diversidade sexual… todo aquilo que esixe dereitos. As criminalizaciones poden chegar a ser extremas, até o punto de matar as persoas, que mataron a un agricultor antes de vir aquí [Ramón Jiménez, membro do Comité de Desenvolvemento Campesiño CODECA]. E tamén sofren familias: estigmatizan, controlan, ameazan telefonicamente… Eu creo que a intención é manter á xente en silencio, metendo medo. E utilizan todos os mecanismos que teñen para iso. Porque se alguén da comunidade é procesado, a mensaxe que se está transmitindo é que quen segue o seu camiño tamén acabará igual. Por iso debilitouse a organización comunitaria, pero o ideal sería que as comunidades estivesen nunha posición de maior resistencia e solidariedade cos seus compañeiros detidos.

O propio Caal Xol denunciou que, antes de ser recluído, varios medios de comunicación manifestaron a súa oposición. Que papel desempeñan os medios de comunicación nos procesos de criminalización?

Utilízanse todos os intermediarios dispoñibles e os medios comerciais ofrecen soporte. Estigmatizan á persoa, dicir ao público que é maligno porque está en contra do desenvolvemento, nas súas palabras. A mensaxe que envían é que os pobos indíxenas están atrasados e non entenden que a hidroeléctrica avanza a favor de Guatemala en todo sentido. Sendo isto así, por que demos nos situamos en contra. Iso é o que difunden.

A realidade, en cambio, é moi diferente. Dicir que os beneficios son para Guatemala ten pouco de verdade.

Chixoy é unha central hidroeléctrica de décadas. Esta hidroeléctrica, construída para a venda de enerxía ás empresas, non puido ser utilizada polas comunidades veciñas até fai uns dez anos. Minería, monocultivo, hidroeléctica… é ben sabido que ningunha destas actividades vai beneficiar á comunidade, e moito menos ao país. Venden todos os recursos e os beneficiarios son grandes empresas de países como México ou Panamá. Por exemplo, si en Guatemala a minería é unha lei, o que determina que só o 1% do que sae da mina corresponde ao Estado, ese 1% repártese entre o Estado e o municipio onde se atopa a mina. É pouco o que queda. E sen ter en conta isto, as fraudes que se producen antes de iniciar a actividade extractiva, porque o dereito de consulta das comunidades indíxenas sempre se vulnera constantemente.

Ademais, o dano que estas empresas fan non se limita á extracción de recursos. Tamén causan enfermidades, o que se documentou e demostrado. Trátase de tentar darlle continuidade. Porque si, toda actuación deste tipo en Guatemala é denunciable e trasladable á Comisión Interamericana de Dereitos Humanos.

Ese é o panorama, e ante iso a xente viu a necesidade de organizalo. Varias hidroeléctricas tiveron que fuxir ante a resistencia dalgunhas comunidades. Pero o feito de que algúns proxectos vaian non significa que a iniciativa desapareza. Probablemente, o momento no que as comunidades ven que se relaxa probarano para dar paso a outro proxecto destas características. Por iso é importante non baixar a garda.

Aposta por un futuro mellor

Antes de apagar a gravadora, de León quixo compartir o sentimento indíxena, explicando que a loita de Cool Xal é a loita por deixar un futuro mellor aos nosos descendentes. E díxoo sen reviravoltas: no capitalismo non é posible.

“Os pobos indíxenas temos o capitalismo como inimigo. Todo se está desfacendo: filosofía, saberes... Sendo un sistema que o atrapou todo, eu non podo apostar por iso, porque vai atrapar o futuro dos meus fillos e das xeracións vindeiras. Hoxe temos recursos que apostan polos pobos indíxenas, como a declaración das Nacións Unidas en defensa dos dereitos dos pobos indíxenas, é porque os nosos antepasados loitaron e algúns perderon a vida. Nós seguimos ese camiño, porque si quedamos cos brazos cruzados acabaremos con esa herdanza. Estamos a falar de moitos pobos indíxenas tratando de recuperar o que dá sentido á existencia: por que existo, para que, para que, cal é a razón pola que vivo… estamos a falar desas preguntas, porque a vida ten que ter algún sentido. Si hai algo absurdo, iso é individualismo; si enfoco a miña vida cara á comida e as cousas, non se que sería…, quizais un autómata. Algo mecánico. Pero as persoas non estamos para iso, eu creo. Segundo a perspectiva indíxena, a vida ten un sentido máis profundo, e por iso falamos de alternativa. Cando os pobos indíxenas de América do Sur falan de “vivir ben” [refírese ao Bo Vivir], de que falan? É unha alternativa a profundar”.

Á hora de solidarizarse con Cool Xal, quixo subliñar a necesidade de solidarizarse con esta alternativa.