As fronteiras sempre tiveron un certo carácter arbitrario, ficticio, pero implican implicacións e consecuencias decisivas. Algunhas das reflexións que hai detrás da creación do festival Azken Muga son quen as establece, porque se debuxan e, en definitiva, as consecuencias que esta división de terras leva a posteriori. Ao mesmo tempo, a fronteira pode ser un paso, un medio de comunicación e unha ponte cultural, polo que se decidiu que o festival de cultura e natureza celebrásese no Collado de Zarate, nunha zona de apenas tres quilómetros que separa Bedaio (Tolosa, Gipuzkoa) de Azkarate (Navarra). Tomando esta limitación como localización e como punto de partida conceptual, convidan cada ano a artistas dunha parte e doutra a realizar intervencións artísticas na natureza e a expor reflexións sobre esa fronteira que separa ambos os pobos. Así, ano tras ano, fóronse organizando concertos, exposicións, conferencias, etc. nese lugar natural. Si no seu día baixaban verduras e gando a cambio de Zarate, hoxe en día son expresións culturais e artísticas as que se queren compartir cos habitantes destes pobos.

“Podedes aparcar debaixo de Intxaurrondo”, dinos a señora dun caserío do barrio de Bedaio. As xanelas do caserío están cubertas de geranio vermello e na cuadra e vaquería xunto ao caserío apréciase un intenso movemento, aínda que sexa sábado. Pómonos á volta e collemos o paraugas e dirixímonos cara ao collado de Zarate, deixando atrás os terreos de Gipuzkoa e, aos poucos, achegándonos a Navarra. Tras un par de traveseiros e un pouco perdidos, o camiño faise máis evidente e tras un vinte minutos inspeccionamos Aundiya, unha enorme cadeira de madeira, de case oito metros de altura e que xa se converteu no símbolo do festival. Trátase da obra que realizou o artista Guillermo Olmo no ano 2016 e que se utiliza para presentar o festival: nos meses previos ao verán, ás presentacións que se realizan nos pobos de Tolosaldea e Araitz leva unha cadeira xigante como emblema do festival. Durante todos estes anos, bertsolaris, músicos e bailaríns actuaron no asento da cadeira xigante.

No Collado de Zarate hai un fermoso bosque de haxas que forman dous círculos entre si e neste recuncho organízanse a maior parte das actividades, en ceo aberto, ao abrigo da serra de Aralar. Nela aínda se poden observar vestixios de intervencións artísticas realizadas en semanas anteriores, todas elas con materias naturais. No interior da muralla formada por paus atópanse as ilustracións, así como unha instalación de madeira con ramillas tinguidas de vivas cores, así como unha escultura ou un móbil feita con cortiza e suspendido dunha árbore. De feito, todos os traballos presentados deben ser respectuosos co medio ambiente tendo en conta o material utilizado, a súa degradación natural, a transitoriedad da obra, a facilidade construtiva e a plena integración no medio natural. En Zaratetxea, no pequeno edificio situado xunto ao hayedo, atópase unha exposición titulada Vinte, vinte, vingt: Nela pódense atopar pequenas esculturas realizadas en formato de 20x20x20 cm, coa participación de máis de 40 artistas. Nesta edición, ademais, ofreceranse proxeccións de películas, concertos, sesións de bertsos, performances, conferencias, teatros, talleres de serigrafía ou III. Organizouse o concurso de queixos de pastor de Aralar, por citar algunhas actividades.

Parece que ultimamente van crecendo os festivais e as iniciativas culturais que se organizan no medio natural, afastándose dos circuítos e centros tradicionais. Aínda que estamos afeitos ver a maior parte das exposicións, concertos e actuacións artísticas nos núcleos urbanos e urbanos, é de agradecer unha oferta cultural cada vez máis diversa fose deles. Urmuga, por exemplo, leva música aos montes de Euskal Herria nun percorrido de dezanove días, ofrecendo unha nova forma de gozar da cultura e a montaña, creando e enredando pobos, relacións sociais, culturais e políticas. Este ano ascenderon varios portos e cimas do País Vasco e nos macizos houbo ocasión de ver concertos de Olatz Salvador, Orfeón Donostiarra, Niko Etxart, Dupla, MIZE ou Ekiza nos días estivais de xullo. Por outra banda, o festival Usopop, que se organiza en Sara, pretende ser tamén unha mostra de novas músicas e converte as contornas de Sara nun punto de encontro de grupos locais e locais. Este ano, baixo a lema “Volveremos coser corazóns”, organizáronse tres encontros e para o mes de novembro está a organizarse a iniciativa “Mapas perdidos”, un festival musical e artístico que proporá encontros artísticos en Sara e a súa contorna. En canto á creación artística, e na mesma liña, cabe destacar o proxecto Morrurbeltz de Karrantza, que, do mesmo xeito que a profesión de pastor, traballa de forma creativa e comprometida para protexer á especie ovina en perigo de extinción. O obxectivo desta iniciativa é facer fronte a esta situación a través da agroecología, a práctica artística e o coñecemento local. Neste sentido, teñen en marcha un programa de estancias para artistas: Estancias de Arte Ondo Bizi, ampliando o espazo para reflexionar, debater e difundir a través da arte a situación do mundo ovino e pastoril.

Existen, por tanto, iniciativas culturais que parten do desexo de descentralizar a cultura na nosa contorna e que teñen como obxectivo a natureza, a colectividade, a participación e o acceso a múltiples públicos. A sexta edición do festival Azken Muga concluíu o pasado 2 de outubro, e un ano máis un festival reuniu aos habitantes de ambos os lados da fronteira, reuníndose música, arte, bertsos e festas, pobos que no seu día foran separados por unha fronteira.