A talidomida foi comercializada en 1957, un fármaco creado pola farmacéutica alemá Grünenthal GmbH. A pesar de que os seus creadores o presentaban como seguro, xerou desconfianzas desde o principio, e por iso non chegou a saltar ao mercado en EEUU, por exemplo; o Dr. Frances Oldham Kelsey negouse a comercializar talidomida e pediu máis estudos sobre el. Outros países, como Francia, seguirían o mesmo camiño. Con todo, nuns 50 países foi recetado como sedante ou como remedio contra as náuseas do embarazo até a súa xubilación. Á hora de 1959, varios expertos, como o pediatra Widukind Lenz e o radiólogo infantil Klaus Knapp, comezaron a prestar atención aos danos secundarios deste. Lenz e Knapp comezan a investigar os casos de nenos que nacían con malformacións e demostraron que detrás delas había talidomida. As conclusións foron publicadas no estudo Thalidomide embryopathy (Embriopatía por talidomida), en 1962. Ese mesmo ano retirouse do mercado de talidomida en Alemaña e os demais países seguiríanlle por detrás, aínda que o fármaco pasaría tempo ata que desaparecese da circulación. O fármaco retirouse máis tarde no Estado español en 1985.

O dano causado polo fármaco no intervalo dispoñible non é de calquera tipo: Tal e como se subliña no artigo de investigación Thalidomide, historical and ethical contexts (Talidomida, contexto histórico e ético), “as consecuencias da talidomida chegaron a ser unha dimensión pandémica”. Segundo datos proporcionados polo membro do AVITE, Rafael Basterrechea, en diversas entrevistas, estímase que a talidomida danou a 50.000 persoas, causando a morte da maioría. Hai casos próximos que non foron recoñecidos nin indemnizados polo dano causado neste momento. A diferenza doutros países, no Estado español nin a compañía farmacéutica nin o goberno encargáronse do sucedido. O grupo Azken Hatsa e a asociación AVITE quixeron pór de manifesto a crúa e inxustiza da realidade.

O grupo punk&roll alavés Azken Hatsa foi o primeiro en interesarse pola iniciativa e querer saber máis. Mentres Iosu e Julen explicaban aos seus compañeiros de equipo, nótaselles a motivación que lles produce o que manexan, e da man deles coñecemos todos os detalles do proxecto. Segundo o exposto, a sensibilización sobre a realidade dos afectados polo talidomida débese a Iosur, que ten unha idea da colaboración posta en marcha xunto co AVITE. El pretendía visualizar a realidade do seu tío e doutras tantas persoas afectadas polo fármaco e, sendo o seu instrumento a música, comunicou aos membros do grupo a súa intención de facer unha canción sobre o tema. Dixérono e fixérono, comezaron a compor a canción, e unha vez terminada, viron claro que non era unha canción calquera. Crendo que pasaría desapercibido nun disco e entre outras cancións, pareceulles que debían facer algo máis “serio” con Bágoas de Area. “Entón contactamos con Mariano [Garmendia], o tío de Iosu, é membro de AVITE e preguntámoslle si a asociación quere facer algo coa canción”.

Reparación tardía

Os membros do AVITE aceptaron con entusiasmo a proposta do último Alento. Garmendia afirma que lles brindou unha oportunidade única para dar a coñecer a realidade dos afectados por Talidomida. Sabe mellor que ninguén a importancia de dar visibilidade ao tema, tanto para esixir indemnizacións e reparos como para que o prexudicado tome conciencia do que lle fixeron. De feito, un deses pequenos enredos que conseguiu que o tema ocupase a praza pública facilitoulle que se vinculase a ela entre as súas malformacións conxénitas e a influencia da talidomida. Así di: “Houbo un xuízo á volta de 2012-2013, o tema apareceu na prensa e comecei a escoitar respecto diso, e deime conta de que a xente que estaba alí era moi similar a min. Entón púxenme en contacto coa asociación AVITE e sen saber si era prexudicado ou non, funme socio”.

A partir da súa integración no AVITE comeza a recoller pegadas. Pasou varias probas e os peritos dixéronlle que el tamén podía ser prexudicado pola talidomida. Outro paso significativo foi acudir á súa nai. Cando se preguntou si tomara algún medicamento mentres estaba embarazada de Bera, o intervalo de dúbida reduciuse considerablemente. “Contestoume que si, que tivo un comezo de embarazo bastante duro e que lle habían recetado unhas pastillas”. As probas realizadas en 2018 disipásenlle definitivamente a dúbida: “En marzo de 2020 déronme o resultado e dixéronme que si, que as miñas malformacións eran consecuencia da talidomida”.

As probas que pasaron Garmendia para que oficialmente sexan prexudicadas as talidomidas deberían indemnizar ás que en principio obtiveron un resultado positivo, xa que para iso o Goberno de España aprobou unha partida orzamentaria nos orzamentos de 2018, co voto en contra do PSOE e a abstención do PNV. Con todo, os damnificados aínda non viron nada –“estamos á espera de que o Goberno elabore un Real Decreto-Lei para empezar a recibir unha indemnización”, explicou Garmendia– e son menos do que se esperaba. De feito, para a indignación dos membros do AVITE, as conclusións do Comité Científico-Médico do Ministerio de Sanidade recoñeceron unha porcentaxe reducida das 584 persoas que realizaron probas médicas en relación coa talidomida; os resultados da 511 concluíron que o 80% non era afectado pola talidomida. Antes de coñecer os resultados, e ante a opinión irregular do procedemento de probas, o avogado de AVITE, Ignacio Martínez García, indicou aO Salto na reportaxe As vítimas da talidomida en España senten estafadas polo Estado (as vítimas de Talidomida senten estafadas polo Estado): “Sospeitamos que queren actuar como en 2010 e recoñecer o dano á xente en función da cantidade de diñeiro que hai, en lugar de facelo ao revés”.

Martínez fai referencia ao Real Decreto 1006/2010, polo que só se indemnizaron 24 persoas que cumprían os requisitos establecidos no mesmo. Buscando a reparación e a indemnización da integridade dos damnificados, AVITE iniciou en dous anos unha vía xurídica mediante demanda contra Grünenthal. A cuestión da talidomida íalle a dar a coñecer a Garmendia a repercusión mediática que tivo o xuízo que se iniciou tras a demanda presentada. En 2013, a primeira instancia declarou culpable á farmacéutica e obrigouna a indemnizar. Con todo, tras o recurso interposto polo acusado ante a Audiencia Provincial de Madrid, este deulle a razón alegando que o caso estaba prescrito, e así o confirmou o Tribunal Supremo. O Tribunal Constitucional español e o Tribunal de Dereitos Humanos de Estrasburgo desestimaron os recursos de amparo interpostos polos afectados nesta situación. Nin Grünenthal nin ningún tribunal nega o dano causado, pero co argumento do prescrito liberaron de responsabilidade aos responsables.

A vía política iniciouse esgotada pola vía xudicial, e o Estado tamén se considerou responsable. Garmendia explica en que consiste a situación nestes momentos: “O AVITE recorre ao goberno polo abandono de funcións porque non sacou o real decreto en tres anos. Por tanto, nestes momentos hai dúas posibles vías: ou o goberno saca o Real Decreto-lei, ou os xuíces terán que dicir algo”.

Francisco Javier García Mora, médico que se negou a formar parte do Comité Científico-Médico O Salton, que falaba con crueza da postura do Goberno: “Non hai vontade de resolver esta cuestión e nunca existiu, porque esixe abrir a porta a un capítulo de indemnizacións significativo. En España o diagnóstico foi e segue sendo o tabaco en 60 anos. O interese por identificar ás persoas a diagnosticar e indemnizar casos non existe por parte do goberno. É mellor esperar e deixar que morran”.

Un canto que rompe o silencio

Á espera de que o Goberno ou os xuíces dixésenlles, os membros do AVITE puxéronse ao choio enredados nesta situación de inminente recesión. Sabendo que o videoclip que tiñan era un altofalante para estender a realidade dos afectados polo talidomida ao catro ventos, quixeron garantir que se prosperase a oportunidade e difundísese a mensaxe o máis alto posible, con este obxectivo emprendeuse a procura de colaboracións de nomes significativos no ámbito da música. A invitación foi aceptada por Aiora Renteria (Zea Mays), Koldo Soret (Nena Coyote e Mozo Tornado), Fernando Madina (Reincidentes) e Enrique Vilarreal O Biolóxico, e xunto aos amigos de AVITE e Azken Hatsa, actuaron na canción dos longos anos de silencio.

O resultado dun ano de traballo foi presentado publicamente o 10 de setembro no Herri Antzokia de Legorreta e ao día seguinte foi exposto na rede. Os autores queren que o videoclip sexa un reforzo cara á socialización do tema. “Chama a atención e Eh! Estamos aquí aínda e este asunto está a piques de resolverse’, di Garmendia. Os últimos Hatsakos, pola súa banda, puxeron de manifesto a curiosidade e o recoñecemento á cuestión e á loita do AVITE, engadindo á lista de declarantes a dor das nais que se crecían de nenos afectados por talidomidas: “Moitas persoas morreron sen recoñecer o dano que lles causou a talidomida, debido a moitas nais, e no caso das nais, fóronse encima da culpa. O nacemento do seu fillo ou filla como consecuencia da súa culpa. E as súas cargas emocionais, psicolóxicas, físicas... foron enormes”.