Até que punto o “págao” é un insulto habitual nas escolas, entre os alumnos? Que quere castigar este insulto?
Kepa Blázquez: A escola tamén é un reflexo da sociedade e, por tanto, deberiamos preguntarnos canto se di “págao” na rúa, no bar, no gaztetxe… Pero é verdade que na escola tamén se utiliza ese insulto. Non castiga a práctica sexual, senón sacala das caixas, en concreto da caixa de modelo de mozo. Con todo, cando se produce un ataque homófobo, sempre se insiste en que alguén foi agredido por ser homosexual, pero o foco non debería ser iso, senón que o agresor é homófobo: a orixe da agresión non é a homosexualidade da vítima, senón a homofobia do agresor. Ao mesmo tempo, serve a quen sinala a outro como págao para garantir a súa virilidade, sinalando o que saíu da caixa para situarse dentro da mesma, dentro da norma.
Usua Martínez: Eu non vin, cando os alumnos traballan entre eles, unha especie de «ela é un págao»; en cambio, como insulto a miúdo, por exemplo, si algún mozo mostrou algunha debilidade pola súa virilidade. Tamén me pasou o que non me esperaba: cando o primeiro día de clase presentábanse mozas de 15 anos, máis dunha moza dixo que era lesbiana ou bisexual. E non é casualidade que sexan nenas todas as que así o manifestaron, e que fosen chicas que estaban moi empoderadas co resto dos alumnos. Vexo moito máis difícil que un mozo faga unha presentación así, porque dicir que es gai supón baixar moitos chanzos do poder do teu masculinidad.
Blázquez: Eu creo que grazas á loita do feminismo ser vollera non quítache a muller ante a mirada dos demais. Pola contra, cando os mozos nos presentamos como maritxu ponse en dúbida a nosa virilidade. Como hai diferentes formas de ser muller, non creo que haxa tanta diversidade para ser home.

Interveñen os profesores en escóitaa deste tipo de insultos?
Blázquez: Volverei á primeira, intervén a familia, o barrio...? Porque parece que é responsabilidade exclusiva da educación. Nos centros escolares, normalmente prodúcense en contextos informais, non dentro da aula, e non é tan fácil traballar. Como violencia se corta, intervense no momento, pero máis aló diso boto de menos unha estratexia a longo prazo. E esa estratexia debería ser para todos, sexa cal for a orientación sexual, entendendo que todos sufrimos a opresión das caixas, aínda que nos desangre máis; ao que gritou “págao!” hai que exporlle que a súa virilidade se está herviendo. O discurso da maioría das mensaxes contrarias á homofobia é “déixalles amar como queiran”, pero habería que orientar o discurso cara ao traballo e a desactivación da propia homofobia, entendendo que esta opresión tamén inflúe nun mesmo, máis ou menos.
Martínez: Intervén no momento, si, pero con iso non imos a ningún sitio, porque todos aprendemos moito o discurso, incluso os alumnos. Saben que chamar aos págaos non está ben, e enseguida diranlle que estaban a chancear ou pon unha escusa. É dicir, non se trata de facer ver que esa acción non está ben, porque saben, e con todo repiten unha e outra vez esa violencia… Na liña do que dicía Kepa, necesitamos estratexias para empezar convertendo aos centros en espazos seguros e cómodos, que protexan a todas as identidades sexuais, porque hoxe en día non é así en absoluto. Falamos de chamar a alguén págao, pero a violencia cara ao non heterosexual vén de todas partes na escola, desde o currículo até os comentarios que facemos os profesores.
Blázquez: Atendendo á necesidade de estratexia, eu sempre tiven unha sorpresa: como grazas á loita do euskara conseguiuse a formación Irale (cursos para o profesorado, para reforzar o eúscaro e a cultura vasca), exporía unha formación similar, baseada na coeducación, para tomar conciencia destes temas. En definitiva, non facer nada é transmitir e estabilizar a norma, e esta non é natural, ten estratexias de propaganda e sancións, e non hai conciencia suficiente diso. A moza sae á cuadrilla xunto co mozo que ten a pluma ao patio, e alí vaise a ir dicir ao raparigo “o ben que estás en compañía”.

Até que punto parécevos útil que os profesores non heterosexuais expliciten a súa identidade sexual? Salguen os profesores do armario ou o deixan a maioría para o ámbito da vida privada?
Martínez: Non sei si os profesores adoitan saír do armario, pero para min é importante facelo, difundir a mensaxe “ola, estamos aquí, somos bolleras, somos maricas, transexuais, non binarios, somos profesores e estar tranquilos”, para converter a escola nun espazo seguro para todas as identidades sexuais. É un discurso estendido entre heterosexuais “que necesitas para dicilo?”, pois, precisamente, a necesidade que vostede non ten. Dinnos que non hai necesidade de etiquetar todo, pero non se dan conta de que si non dis nada, a etiqueta que tes directamente é “heterosexual”. “Non importa o que es e con quen che acostas, todos somos iguais”, e non é certo, porque por ser heterosexual teñen uns privilexios que non temos os demais. Devandito isto, recoñezo que me custa dicir “son vollera” ante os alumnos. Ás veces díxeno e ás veces non, porque o propio grupo ás veces lévache a falar deste tema e outras veces non. O último 25 de novembro, por exemplo, os alumnos entraron alterados, querían falar de violencia machista e acabamos falando doutras identidades distintas aos homes ciseheterosexuales.
Blázquez: Temos as nosas loitas internas e as nosas dúbidas, e facemos o que podemos. Ás veces estás máis forte e ás veces máis vulnerable, podes ter contradicións nunha tempada… pero claro que a visibilidade é moi importante, non só para os alumnos, senón tamén para min, para o meu proceso. Si sendo un referente non utilizo esta referencialidad para pór a miña mariquitismo sobre a mesa, prevalecerá a norma e si non poño a etiqueta activarase a outra etiqueta, tal e como indica Usua. “Para que tes que dicir?”, pois, sen dicilo, a heteronorma fai o camiño. Precisamente, nos tempos nos que tiven parella, dixen máis cómodo que son gai, porque canto máis se achega á norma máis fácil ábrese a porta. Agora empecei a ir á escola coa bolsa do arco iris.

Sacar ao profesor do armario axuda aos alumnos a construír outros modelos, romper os prexuízos?
Blázquez: Si é un profesor LGBT moi adherido á norma hexemónica, non ten por que facelo, polo que sería máis útil o home profesor heterosexual que vén a clase coa gona, por exemplo. Ou un home profesor con pluma, que non é habitual nos homes en posición de autoridade, pero tamén fai falta gañas de sacar a pluma da caixa de homes, porque supón risas e violencia, e tes que estar preparado para iso, é máis fácil ocultar e encaixar a pluma. A pesar de todo, a clave está en lanzar bólas de osíxeno aos alumnos, que van en contracorriente co modelo hexemónico, ben coa bolsa do arco iris, para darlle unha sintaxe coa frase “eu e o meu mozo fomos de vacacións”, ou que o alumno gañou o equipo de fútbol Paris Saint Germain e cando pide que faga un traballo sobre el, que eu non falaremos das cancións en francés de Eurovisión.
Martínez: Tal e como sinala Kepa a sintaxe, os modelos, exemplos, currículos, etc. que se utilizan habitualmente en clase teñen unha perspectiva ciisheterosexual, que toda referencia noutra dirección é benvido, porque estou seguro de que son moitos os alumnos que non senten identificados coa materia que se dá. O primeiro paso é que os profesores e profesoras sexan conscientes do que se esconde detrás dese currículo, e logo actuaremos en función do tempo e das posibilidades que temos, porque se pon grandes responsabilidades no profesorado, pero tamén temos grandes limitacións impostas polo propio sistema educativo. Outra das tarefas que temos é xestionar as relacións de poder de clase, quitar un pouco de espazo aos que comen todo o espazo, facerlles coller aos alumnos que non teñen espazo… Non son balazos fáciles, temos moita responsabilidade, e esas bólas de osíxeno axudan neste tipo de dinámicas.

Recibistes malas reaccións dos alumnos, dos profesores, dos pais? Que diriades aos que pensan que “estes temas” non son para falar cos alumnos?
Martínez: Nunca recibín unha mala reacción…
Blázquez: Eu tampouco. Algúns pais poden pensar que non hai que falar de identidades sexuais aos nenos? Quizais non se deron conta de que estes nenos beben constantemente da fonte da heterosexualidad e que nós dalgunha maneira o único que facemos é equilibralo.

Algún alumno ou alumna acolleuche como “confidente”?
Blázquez: Nos campamentos de verán sucedeume que alguén nos presente esa necesidade de explicar a súa identidade, pero para iso os monitores puxémonos moito da nosa parte, para que ese espazo que estabamos xuntos todo o día fose un espazo seguro e cómodo, e iso é moito conseguir. Si producísese no centro e o alumno tivese necesidade de intervención, a intervención realizaríase en colaboración co departamento de orientación.
Martínez: Si durante o proceso de desaloxo un alumno dirixísese a min, eu non lle redirixiría ao departamento de orientación, xa que si se dirixiu a min porque quere compartir comigo o que ten dentro e non delegaba na escola a intervención con esa persoa. A min non me pasou iso, pero teño amigos dos alumnos que recibiron este tipo de confidencias dos alumnos, dos alumnos que saíron do armario con eles.

É máis fácil a mirada do profesor LGBT atrapar a ese alumno que pode estar perdido en temas de identidade, que necesita axuda e consello?
Blázquez: Tes máis conexión co alumno que se une á túa biografía, iso é así. A miña infancia está dentro de min e si toca estas pezas, os tacos, algo se activa. Pero se non tes moitas horas á semana con cada grupo de alumnos, e tes que dar o currículo, non podes facer nada grande, que lance o máximo posible a bóla de osíxeno que dixemos e tome as que necesites, respectando, por suposto, o proceso que cada alumno ten co seu armario. Non pode limitarse á disposición de cada profesor, sendo a LGTBfobia un problema estrutural.
Martínez: Cada caso ten diferentes circunstancias. É importante transmitir implicitamente aos alumnos que necesitan axuda estando aí. En definitiva, os nenos e mozos pasan moitas horas na escola, teñen moitas relacións nela, polo que o centro escolar é un espazo importante para facer fronte á LGBTfobia, pero debemos ter en conta que, ao mesmo tempo, a propia escola é un dos grandes transmisores da heteronorma que internamos desde pequenos.