Co terremoto de 2017 empezou a traballar como axudante. E de aí a crear un cómic. Como foi o proceso?

Sempre me atraeron as crónicas xornalísticas conducidas ao cómic. Cando sentín un terremoto estaba diante do computador traballando ao redor dun proxecto gráfico. Nestes momentos todos os plans vanse patas para arriba, pasan os días, só pensas no que está a suceder ao seu ao redor. Pensei que podía recoller todo isto, recoller testemuños e logo atopar o camiño para difundilos. O cómic pareceume axeitado para iso.

Que achega o cómic se o comparamos, por exemplo, cunha crónica escrita?

É moi subxectivo o que cada medio nos suxire a cada un de nós. A miña impresión é que algúns traballos xornalísticos, por moi importantes que sexan nestes momentos, teñen un ritmo demasiado intenso, e non dá tempo a analizar as cousas máis profundamente e a sacar á luz as vivencias da xente, nin a recoller como se está erosionando a súa memoria colectiva. Tamén quería reflectir esa parte máis emocional.

A sensación que nos queda é que México é o país caótico. O deixamento gobernamental, e ante iso a forza da comunidade, o auzolan, que en 1985 foi máis evidente que en 2017.

Porque México ten unhas características moi especiais. Por unha banda están as institucións, o Goberno e a policía que actúa ás súas ordes, e doutra banda as persoas, a comunidade. Como cada un afronta a situación de crise, que protexe e prioriza, que mecanismos utiliza para garantilas...

En 1985 viuse claro que o obxectivo do Goberno non era axudar aos cidadáns, senón salvar ás empresas e ás súas máquinas. Nalgunhas zonas golpeadas polo terremoto produciuse unha neglixencia total. Como pasaron os días ata que o goberno interveu, a xente organizouse pola súa conta. E iso provocou despois profundos movementos políticos, xurdiron novos sindicatos... O certo é que en 1985 producíronse os maiores danos nos barrios obreiros, zonas pobres, e que as forzas represivas tiñan como obxectivo rescatar máquinas, diñeiro, documentos, etc. das empresas. A de 2017 golpeou edificios veciñais diferentes e a resposta da policía, o exército ou a protección civil foi máis rápida, pero non máis eficaz. Isto “anulou” un pouco o traballo veciñal, aínda que a xente se deu conta de que, por unha banda, as zonas dun terremoto van ser sacudidas, as institucións responden dunha maneira ou outra e, por outro, estas organizacións aprovéitanse do terremoto para xustificarse.

A policía e o exército teñen moi mala fama en México, é evidente por que. O caso dos 43 desaparecidos de Ayotzinapa vivía na memoria da xente... O mesmo ocorre con frecuencia, vímolo tamén nesta pandemia: as situacións de emerxencia aprovéitanse por si mesmas para tentar lexitimar ás organizacións que teñen como obxectivo a represión. Os medios de comunicación tamén colaboran niso, presentando sempre os uniformes como “heroes”.

A actuación dos principais medios de comunicación mexicanos sería prolongada. Recibiu moitos fragmentos de diario no cómic, intercalados na narración.

Fíxeno para mostrar o que estaban a facer os medios de comunicación. No cómic pódese observar como en 2017 había certa tensión entre a información que transmitían os principais medios e as redes sociais. Ambos teñen os seus riscos, pero, en concreto, sobre a actuación dos grandes medios de comunicación, pódese ver que existe un discurso ou mecanismo que axuda a construír a narrativa oficial, que está relacionado co slogan que os cidadáns repetían ao producirse o terremoto de 1985: “Os fenómenos son naturais, os desastres son humanos”. É dicir, cando nos medios fálase de “desastres naturais” óbvianse de forma reiterada as formas de construír vidas e as decisións políticas e económicas que subxacen a elas, nas que se priman cousas como os investimentos, e algúns cidadáns pagan da pel.

No caso das redes sociais, son unha potente ferramenta para reflectir o que está a suceder na rúa, coordinar á xente e protexer á comunidade, pero hai que actuar con cautela porque tamén se difunde información non veraz. Ás veces é difícil entender o que está a ocorrer realmente no medio dunha situación de tensión deste tipo, cando a xente ten medo e hai un bombardeo de información terrible.

Nestes momentos de tensión, que papel xogan o poder e a policía que está ás súas ordes?

Nun dos días que me acheguei ao barrio de Chimalpopoca acaban de ter conflitos coa policía. A xente estaba en estado de shock. Son momentos moi ansiosos e unha pequena faísca pode facer estalar todo. Ves que se está vendendo o discurso habitual en situacións de crises, “Todos estamos xuntos nisto, México unido, Valor”, pero que no mesmo tempo obstaculizan o mantemento do espazo propio e a continuidade no traballo, que hai violencia en todas partes, e que á xente non se lle permite organizarse, que se van cortando as redes solidarias que van xurdindo. As institucións entran en todos os recunchos, até o punto de que os cidadáns perden todo o seu poder.

Hai que mirar a traxectoria de México desde a década de 1990. A tensión entre o goberno e a sociedade sempre existiu, pero os acontecementos dos últimos anos, como os que se levaron a cabo en nome da guerra contra o narcotráfico, agravaron as relacións entre as institucións e os cidadáns e romperon os vínculos sociais. Co auxe da violencia, a supervivencia volveuse aínda máis crúa para moitos, o que dificulta a creación de comunidade e o apoio mutuo en situacións concretas. Reflexionan sobre o modelo organizativo, saben cales son os problemas nos que se basean, pero outra cousa é a capacidade de manter a solidariedade no tempo e organizar un forte contrabando, ou construír infraestruturas.

Fala no cómic das Brigadas Feministas.

Non é casualidade que a Brigada Feminista organícese neste barrio, xa que está directamente relacionada coa memoria local. En 1985 caeron varios edificios e morreron moitos traballadores, moitas mulleres, modistos, que non estaban a traballar nas mellores condicións como se pode imaxinar. Sen papeis, con salarios ridículos... Os edificios, ademais, non estaban acondicionados para acoller a tantos traballadores, nin sequera para enfrontarse a un terremoto. O ocorrido deixou unha ferida moi profunda no barrio e, en xeral, na memoria colectiva da cidade.

Ségueo lembrando moitos pola diminución que provocou o terremoto, pero tamén polo deixamento do goberno, e polas redes de apoio que os cidadáns crearon para facer fronte a iso. Daquela experiencia xurdiu, por exemplo, o sindicato de modistos “19 de Setembro”, o primeiro cunha clara perspectiva de xénero. Foi un punto de inflexión moi importante para a historia feminista mexicana.

Cando o terremoto de 2017 golpeou a mesma zona, onde había algunhas fábricas de roupa e moitas mulleres traballando, a xente saltou a 1985 e de aí xurdiu a Brigada Feminista cun claro obxectivo: Que a de 1985 non volva ocorrer, é dicir, que se dea prioridade non a salvar as máquinas, documentos e outros materiais atrapados entre os residuos, senón a sacar á xente.

Quen volve priorizar.

Nos desastres que non son “naturais” vímolo a miúdo, sen ir máis lonxe o pasado mes de maio. Na capital caeu un paso de metro, cando os veciños levaban tempo advertíndolles que tiña problemas estruturais e que corría o risco de caer, como outros edificios. En que barrio atopábase con todo este paso? Quen utilizan o metro e en xeral o transporte público barato en México? Pois esa xente non é prioritaria para o goberno. O 7 de setembro de 2017, doce días antes do gran terremoto, foi un máis pequeno e o edificio que aparece na superficie do cómic sufriu danos. Un traballador comunicouno, pero ninguén fixo nada. Por iso digo: até que punto é “natural” un desastre?

Todo isto non xera un punto de desesperanza social?

Creo que si, pero, doutra banda, como a xente non confía no Goberno, moitos cidadáns levan pola súa conta. Teñen unha capacidade admirable. A Cidade de México é unha cidade extraordinariamente grande e a xente está afeita facer fronte á situación en comunidades pequenas, conscientes de que as institucións pouco van facer por elas. O que ocorre é que as grandes infraestruturas, como as redes ferroviarias ou de estradas, sitúanse a unha escala máis alta, e as decisións político-económicas sobre elas están en mans doutros.

Como os terremotos moveron os cimentos dos edificios, desgastouse a confianza nas institucións...

López Obrador (Morena) é actualmente presidente. É curioso, hai outro paralelismo entre 1985 e 2017. Despois de 1985, para algúns, os movementos populares que xurdiron entón –seguro que hai máis razóns, pero bo– deron lugar a grandes cambios políticos. E en 2018 sucedeu o mesmo: O PRI estaba de novo no poder, pero Morena gañou as eleccións federais. Eu creo, en todo caso, que a desconfianza social é máis profunda, que non está ligada a un aspecto concreto, senón que é máis sistemática, estrutural. Ademais, non se limita ás institucións mexicanas. As relacións con EE.UU., o papel do "Norte global"… A sensación de falta de poder é evidente, e iso tamén ten que ver co que me dixeron varios entrevistados. Din que as persoas maiores, que participaron activamente nas organizacións políticas, perciben certa despesperanza entre a mocidade.

Volvamos ao cómic. A pesar das crúas contas, non hai intención de angustiar ao lector en bágoas de pranto.

Iso era moi importante para min. Os medios mexicanos son coñecidos pola horquería ou o morbo, por mostrar a violencia dunha maneira moi crúa. Tiña claro que tiña que tomar outro camiño. Ás veces non se pode evitar porque tería que cambiar a historia para que non se emocionase, porque hai vivencias tan duras que me tocaron tanto… Máis que crear unha emoción no lector, tentei recoller as reflexións dos entrevistados, transmitir o que tiñan que dicir.

Optou polo branco e negro.

Gústanme as historias contadas en branco e negro, ese toque xornalístico. Ademais, os terremotos, o descenso de edificios, o po, os residuos… é un ambiente moi gris e gustábanme eses tons de gris. Doutra banda, axúdame ao desenvolvemento visual. Hai algúns que no cómic chamaría “aliteraciones gráficas”. A imaxe dunha fractura transfórmase bruscamente na raíz, as liñas cinéticas do terremoto son nas seguintes parellas non se que… Estas relacións visuais non son planificadas, xorden a medida que vou debuxando e son máis fáciles de desenvolver en branco e negro.

-------------------------------------------------------------------

Voces de Chimalpop

No barrio de Colonia Obreira, no centro da Cidade de México, onde conflúen as rúas Bolivar e Chimalpopoca. Alí atopábase a fábrica que aparece na superficie do cómic de Shu Otero, convertida nunha chea de chumbo, cristais e pedras, un dos moitos edificios que non resistiron a sacudida do terremoto do 19 de setembro de 2017. O mesmo día, pero 32 anos antes, o 19 de setembro de 1985, a terra vibrou en México e puxéronse de manifesto as debilidades deste edificio. Pero as autoridades decidiron que non había motivos para fortalecer o seu esqueleto e reformar o seu corpo. En realidade, a falta de protocolos para facer fronte a sinistros de tamaño e a desidia das institucións provocaron un auténtico caos en moitos recunchos do país, que empuxou á sociedade civil a conducir as tarefas de autoorganización e rescate como corpo autónomo.

Cando ocorreu o terremoto de 2017, había un taller de deseño de roupa nun bloque de catro plantas, un depósito de teas, un agasallo e un xoguete importador, unha compañía que fabricaba cámaras de seguridade para os coches e un empresario xudeu utilizaba as oficinas. Os cadáveres de quince persoas quedaron atrapados entre os restos, segundo datos oficiais: doce mulleres (oito mexicanas e tres taiwanesas) e tres homes (un taiwán, un coreano e un empresario xudeu). A maioría dedicaba moitas horas ao traballo e recibía un salario baixo.

Ao caer o edificio, a xente dicía que alí estaban a traballar modistas estranxeiros, e a memoria colectiva saltou a 1985. Entón, de entre os residuos, sacáronse á superficie as nefastas condicións de traballo dos modistos que traballaban nos talleres clandestinos e, en principio, o de 2017 parecía ter os mesmos ingredientes. Co paso das horas coñeceuse a existencia de diferenzas entre ambos os casos, pero, como di Shu Otero no cómic, na base existían similitudes: moitos mortos eran mulleres con condicións laborais lamentables, o edificio non cumpría as medidas de seguridade necesarias, case ninguén se fixo cargo dela, os medios de comunicación ocultaron información, houbo enfrontamentos entre os cidadáns asistente e os policías, indicios de corrupción, desconfianza no goberno. Primeiro longo cómic de Otero (Voces de Chimalpopoca. Astiberri, 2021) fala das feridas provocadas polos terremotos nunha cidade coñecida como o “monstro”.

Un relato escrito en primeira persoa que combina testemuños de persoas que viviron os terremotos de 1985 e 2017. Vecinos, membros das brigadas, muller que traballaba como modisto en 1985, home que perdeu á súa nai e á súa irmá, un xornalista... Gravou máis dunha ducia de entrevistas e recolleu unha mostra delas en 222 páxinas. Coa súa nai, que estaba en México o 19 de setembro de 1985, fala euskera no cómic Otero. Polo demais, a narración e as citas de todos os personaxes están en castelán. Antonio Altarriba foi o "padriño", que lle fixo as correccións, deulle as recomendacións...