Aritz Galarraga (Hondarribia, 1980) desexaría pasar a eternidade no cemiterio de Biriatou: “Non me parece o peor lugar, aínda que sei que logo farán o que queiran”. Non só para o descanso de sempre, senón para o diálogo, e sobre todo para as fotografías, parécelle un lugar único, non digamos á tardiña: “Alí lonxe o sol desaparece dunha maneira moi fermosa”. Con todo, unha vez pousada, elixe como escenario a tumba de Joseph Eyheramendy, asasinado na batalla de Galipoli en 1915. Está contento e culpa en gran parte ao libro: “Non tiña moitas expectativas, e o que estou a recibir está a ser fermoso. Creo que o libro consegue conectar dunha maneira ou outra coa memoria do lector, actívalle algo e ponse a lembrar”. Choveunos, pero coa esperanza de que non nos aguante resgardámonos nun sopro e dialogamos.

Este é o primeiro libro en solitario, pero dedicou moito tempo á literatura: detrás do que fas escritores colectivos, críticos, columnistas... case sempre se nota a intención literaria.

Si, tento mirar as cousas doutra maneira. Na columnalidad –e no xornalismo en xeral– a xente percíboo moi ligada á actualidade, e a min a actualidade non me interesa, polo menos non como capaz de escribir: é moi efémera, o que hoxe parece de gran interese quizais mañá non nos interese nada. Por tanto, si, tento levantar un pouco a mirada e escribir algo que poida ser lexible mañá ou pasado. Ao final, os temas literarios, que nos impactan, non son moitos. En realidade, facer algo máis atemporal é moi sinxelo: esixe tomar a literatura como fonte de coñecemento e experiencia moi importante, isto é, o que a xente escribiu previamente e, sobre todo, o que perdurou desde o escrito até hoxe. Creo que aí hai un material moi interesante, que se pode aproveitar para falar desde hoxe.

E agora, recentemente cumpridos os 40 anos, vostede publicou –por dicilo dalgunha maneira– un libro de memoria. Os exercicios de memoria realízanse ao final dun ciclo vital, cando un mira cara atrás e ten que contar. É sinal de que se atopa nese momento?

Si, eu creo que tamén o ten. En calquera caso, creo que habería que escribir un libro de memoria en calquera momento, primeiro porque non sabemos si imos chegar aos 80 anos para poder escribir un libro de memoria convencional. Pero se o libro é o peche ou o duelo de algo. Os 40 anos son algo simbólico –a metade da vida, segundo as estatísticas–. Como dicía Stefan Zweig, unha especie de ascensión é a metade da vida, mentres que a segunda metade é a baixada.

Esa cita xa lla ouvín antes.

Si, pero vou lanzar unha cita que quixen traer expresamente para esta entrevista, en calquera momento, a ver si cóllela [risas]. Continuando co fío, por tanto, agora mesmo estaría nese punto medio, o que moitos chamaron a floria da vida, é dicir, para que aínda non se noten as vicisitudes da mocidade bastante envellecida, e para que xa non caian na inocencia da mocidade. Dante dicía [ri]: Nel mezzo do cammin di nostra vita. Pois iso, estamos no medio da vida, si todo vai ben. E hai un duelo, un desexo de pechar as cousas: cal é o balance? A esta primeira metade choraremos e descubriremos o que fomos nesa subida.

Empezaches a escribir estes exercicios de memoria para acumular material, para logo utilizalos en columnas ou non sei onde utilizalos. Cando e por que pensou que aquí podía haber un libro?

Ao principio apuntaba os recordos nun caderno a medida que chegaba. Para entón xa lera o libro I remember de Joe Brainard. Impactoume: a memoria era un libro, si, pero nada convencional, e a súa mecánica atrapábache nunha inundación e levábache. Pareceume unha boa fórmula para acumular material para columnas, sen máis intencións. Un día a conta colleu un pouco de volume, recompilei centos de recordos, e deime conta de que a colección tiña trazos que se atribúen á literatura: a composición dun personaxe, como peripecias, e un ton. Empecei a facer unha procura máis activa de recordos, mirando fotos, vendo películas, visitando de novo lugares… Non foi unha procura moi profunda, porque quixen deixar que a memoria faga o seu traballo caprichoso. Por último, quixen redondear a obra utilizando elementos da literatura para que o resultado se identifique como obra literaria e non como unha mera colección de recordos.

Teremos que incluílo dentro da literatura do eu?

Este é o tema que me deu moito que pensar ultimamente. Kontxo, levo 20 anos escribindo, publicando cousas na prensa, e falo bastante a miúdo de min, ou meto a un personaxe que ten o meu aspecto. Eu, que teño a alguén que se quere pasar desapercibido, que creo que non teño ningunha ambición nin ambición, por que falo tanto de min? Pois creo que é o que mellor coñezo, aínda que o coñezo mal, porque son eu. Por outra banda, non teño ningunha fantasía, quizais si empecei a escribir unha novela de ficción faríao, pero polo menos a ciencia ficticia, ou que para min supón inventar un mundo moi estraño, non. Por tanto, o meu combustible é vivir, o sentido, o que me contaron. E vou ao eu, pensando que facendo por aí podo chegar a máis xente, e que podo falar de nós e do que nos rodea. A literatura do eu relaciónase coa situación, pero a min non me interesa nada contar o que me pasou onte sen máis. Só a utilizo si o que me pasou a min ten unha lectura máis universal.

Ana Arsuaga comentoume algo así nunha entrevista: que a anécdota que pode ser a súa vida non lle interesa á arte. Tivo esa preocupación á hora de escribir o libro, para quedar nas anécdotas?

Si. E, sobre todo, que non fósemos lidos como algo persoal –aínda que así sexa necesariamente–. Non publiquei este libro porque creo que a miña vida é moi especial, senón porque, adaptada ao código literario, podía ter unha lectura máis universal. Saciando o meu ego a outras formas, pero non a través da literatura: non entendo a literatura como terapia, e moito menos como terapia para o escritor, nin para o lector. Non escribín este libro para superar o trauma, para o que iría a un psicólogo. É certo que o presentei como un libro autobiográfico. Pero Flaubert dicía… [rindo].

Eu diría que agora vén a maldición…

Acertaches [ri]. Bo, agora teño que tiralo ben: Flaubert dicía que o xénero autobiográfico é o máis falso de todos os xéneros, precisamente porque quere dar unha imaxe de honestidade. Sendo consciente diso, e presentando o libro como autobiográfico, gustaríame superar a lectura persoal e non quedarme no detalle: non é unha cancelación –estou en paz coa xente, polo menos sei eu–.

A medida que lin o libro distinguín dous tipos de voces: os simples recordos, por unha banda, e os comentarios actuais dos recordos, que xeralmente se dan en ton irónico, por outro. Non hai un recurso conservador nese ton irónico, coma se a mera emisión de recordos non fose suficiente?

É curioso, non me preguntou ninguén, pero un dos que leron o libro antes de publicalo sinalou estes comentarios valorativos, dicindo que talvez non coincidían co espírito do libro. Pillaches a maldita cita, pero mira, Julian Barnes dicía que a el víñanlle recordos, pero as emocións asociadas a eses recordos non. A min pasáronme dúas cousas: vir só un recordo, pero tamén sentir no momento algunha emoción asociada a ese recordo –ás veces as emocións da época e outras as que xurdiron no presente–. E por iso hai no libro estes comentarios valorativos, porque ás veces vexo os recordos cunha distancia irónica desde a perspectiva do tempo. En calquera caso, foi difícil atopar a medida: non quería facer sempre unha cousa, non sempre outra.

Pódese dicir que as plumas para darche conta á ironía?

Si, sen dúbida. E precisamente iso é o que tiven que frear para que o libro non se cargase demasiado nesa dirección. Pásame en columnas e en calquera actividade humana, tanto oral como escrita. Segundo o interlocuente, necesito frearme para non ser demasiado pesado. Moitas veces pensei que o humor, e máis concretamente a ironía, é un coitelo de dúas bocas: como para desatascar algo complicado, pode servir tamén para non enfrontarse a algo. Tento tomar a medida. En calquera caso, nada é tan importante. Para empezar, nós mesmos. Quen se toma demasiado serio ten un gran problema. E a partir de aí, todo: si vén unha época de ideoloxías fortes ou de identidades moi fortes… ese escenario dáme moito medo. Canto máis duras sexan as identidades defendidas, menor é a distancia á liberdade. Ocorre coa identidade nacional, sexual...

No libro rexéitase, entre outras cousas, a masculinidad hexemónica.

Creo que é unha porta sen abrir que nos obriguen a ser homes. En España hai xente –Antonio J. Rodríguez, por exemplo, ou tamén en Francia, Ivan Jablonka, que están a abrir camiños que poden ser de interese para os demais. Os que temos algún conflito co asunto deberiamos falar do asunto.

“Recordo que a vasquidad chegou a ser un problema”, di noutro momento.

Este recordo está relacionado coa necesidade de presentarse sempre como vasco ante o mundo. Sobre todo no exterior, ves até que punto a imaxe que a xente ten dos vascos é estereotipada e chea de clichés. Entón, nun momento pode chegar a querer algo máis neutro. Responder á pregunta “De onde es?” de “X” e que esa “X” non xere nada, en xeral prefiro provocar unha indiferenza que unha cegadora e infundada fascinación. Pero logo dáme a sensación de que os vascos temos parte de culpa, porque sempre andamos, por exemplo, subindo o eúscaro e baixando o eúscaro, con todos eses policías da lingua, máis preocupados como hai que dicir as cousas correctamente que con nada. Vivimos a nosa existencia dunha maneira moi agónica, coma se desaparecésemos mañá mesmo. Bo, quizais si… e que? Perdemos demasiado tempo e enerxía nas desfeitas, e non sei si esta actitude agónica acentúa o posible proceso de desaparición. Pola contra, si tivésemos unha actitude máis tranquila, sen drama, si vivísemos dunha maneira máis natural, non aseguro nada, pero quizais…

Tamén se percibe unha especie de fatiga respecto da idea da patria.

Si, e nunha época, hai bastante tempo, tamén a fixación. A patria é unha desas ideas o que recibes polo teu contexto e pola túa educación, e o que fas, porque parece que non hai outra cousa no mundo, e o que non pos en dúbida ata que tes unha conciencia máis madura e crítica. Pero si, o nacionalismo en si mesmo é un asunto bastante perigoso. Din que se cura de viaxe, pero no sofá da túa casa tamén se pode curar cuns libros.

No libro tamén aparece Bartleby, de Herman Melville, e paréceme que é un bo descriptor da súa actitude cara á vida: “A elixir, prefiro non”.

Si, pero logo fágoo. Vivo nunha gran contradición: son un tipo de moi pouca enerxía, pero aínda así hai algo, unha forza interna, que me impulsa a participar. Xorde unha batalla entre a túa suposta situación natural –estar tombado no sofá– e o teu desexo de pertencer a algo. Con todo, á hora de participar, desde moi fóra, entre outras cousas porque estou convencido de que a mirada exterior é unha mirada privilexiada e non a da que está no medio do bulebule. Pásame moitas veces con Cataluña, a xente chámame pensando que podo ter unha mirada privilexiada con respecto á de alí porque vivo, e creo que é xusto o contrario.

Mire, outro que poida permitir o privilexio de equidistancia.

A equidistancia ten mala fama, sobre todo en épocas de polarización. En Cataluña o conflito político adquiriu certa dimensión, xa que obrigaba á xente a ocupar unha posición determinada. Claro, canto máis cru é o conflito, as posicións cada vez máis extremas: ou máis branco ou máis negro. Neste panorama, agradecía enormemente as voces que había en ningún dos dous, ou as que falaban dalgún punto intermedio, ou directamente doutro. Guillem Martínez, por exemplo, era o único que nun momento falaba do conflito, pero cando máis xente empezou, el seguía ofrecendo unha mirada diferente, porque non estaba unido a ninguén, e era capaz de ofrecer unha mirada panorámica e crítica.

Ocorre en moitos debates na rede: o choque bando cobre o debate sobre feitos concretos, e o cálculo de posición sobre o suceso faise máis importante que o suceso propiamente dito.

Mesmo, si os bandos non están ben definidos. Sexa cal for o tema, identificamos á xente cos bandos. “Isto está no meu bando, esoutro non”. Iso está moi claro no mundo literario vasco: haberá algúns escritores outsiders que andan sós, pero a maioría dos escritores están moi ben estruturados por grupos. E un oponse a algo nos seus textos, pero se alguén do seu bando fai esa cousa, despois encomiará o que criticou agora porque o fixo o seu amigo. A cuadrilla é unha lóxica, en definitiva, unha institución tan vasca, retrógrada e antinatura, que che vai a dar apoio, pero estás a perder moitas cousas. O mundo é moito máis amplo e fermoso que a túa cuadrilla.

No libro tamén hai unha distancia a grupos de xente.

Seguramente a incapacidade é máis que outra cousa. Non é “eu son especial e non quero ter relación con eles”. Porque logo tamén teño a necesidade de estar coa xente cun tipo de xente, iso si, niso son un pouco selectiva. Pero si, o grupo e a corrente non me atraen. O que dicía Chirbes –e prometo que esta é a última cita–: si a maioría da xente está nunha cousa, teño tendencia a ir a outro lado. É unha especie de sospeita de cousas masivas. Se algo lle gusta, eu póñolle en sospeita –logo pódome equivocar, por suposto–. No grupo somos moi manipulables e podemos chegar a facer cousas que non quixésemos facer. As grandes ideoloxías están orientadas a mover masas de forma acrítica para facer o que uns poucos queren. E, bo, seguramente ten moito de carácter.

Na medida en que o libro ten unha intención literaria, tamén ten a construción do personaxe. Non é un vasco prototípico, pero déuseme conta de que é identificable cunha tradición literaria moi ampla: un home maduro, desapegado, irónico, perdedor… Hai unha forma moi coñecida.

Si, o resultado do personaxe que se pode formar ao longo do libro pode enmarcarse nunha tradición –vénme á cabeza Thomas Bernhard–. Como lector, esta tradición atráeme moito máis que as narrativas de heroes ou gañadores. Non me interesan nada, porque en principio non sei si na realidade teñen algo parecido. Quen se pode ver vencedor na loita contra a vida? É de gran pretensión e non correspóndese coa vida da maioría. A maioría convertémonos en perdedores a medida que avanzamos na vida, mesmo fisicamente. Eider Rodriguez ten un conto moi bonito: trátase dunha muller á que se lle podrece o tezo, como antes de morrer mórrennos as partes do corpo, como perdemos o pelo, a forma física… A perda é unha acumulación de vida, máis que outra cousa. Por tanto, resúltame máis inspiradora a vida de quen mostra as súas feridas que a de quen mostra as súas vitorias e medallas de ouro.

Vostede fala de moita xente. Moitos de forma anónima, pero con outros nomes: Santi Leoné, Itxaro Borda, Patxi Larrion, Ibon Rodriguez, Gorka Bereziartua, Beñat Sarasola… Por que esa distinción?

Quería facer unha homenaxe aos meus amigos, sobre todo aos meus amigos literarios. Teño moita sorte por ter unha contorna literaria moi interesante, e podo comentar os meus escritos, os lidos, os escritos, etc. Falamos todos os días, e iso, excepto cos de casa, non me pasa con ninguén máis. Desde o momento que elixas a literatura como medio de vida –que non de vida–, é dicir, cando a elixes, non desde a literatura, pero vivir na literatura, pois, os amigos dese mundo son moi valiosos, e o libro tamén é un recoñecemento a eles.