A finais da década de 1970 comezaron a aparecer nas paredes do distrito de Manhattan en Nova York (EE.UU.) unhas frases impresas en negro branco: “A decencia é algo relativo”, “A descrición é máis valiosa que a metáfora”, “A falta de organización é un tipo de anestesia”, “A liberdade é un luxo, non é unha necesidade”, “Ocultar os teus motivos é unha desgraza”, “Comer demasiado é un criminal”, “O home tranquilo non é necesariamente un home mellor”, “O exceso de poder non nos sorprende”, “Na lista de somnolencia é de 1977-1979”.

Estas lemas apareceron sen asinar nas paredes da cidade para que a atención da xente pospuxésese no significado das frases e non no autor. Truisms é unha das obras máis coñecidas do artista Jenny Holzer (1950, Ohio, EEUU), que desde entón aproveitou algunhas das frases recompiladas hai corenta anos en diversas obras. A maioría son frases condensadas das obras literarias e filosóficas que leu naquela época, algunhas que se poden considerar como certas; de aí o título: Tópicos.

Todas as frases poden ser aparentemente correctas, polo menos aos ollos dunha ou outra. E a contradición entre frases, ou entre unha frase e o que le, ou pequenas diferenzas, preocupacións, é o que provoca a reflexión. E é que un dos obxectivos da obra, constante na obra de Holzer, é reflexionar sobre as cuestións cotiás a través de frases e poemas expostos en público.

A función da palabra
A palabra escrita, a frase, converteuse nunha das características máis representativas da obra de Holzer. A propia palabra foi o camiño que seguiu para a innovación. Se ao principio foron carteis colocados nas paredes, logo pasou aos paneis informativos, e desde entón seguiu experimentando cos soportes: placas de bronce e prata oficiais, camisetas, paneis led especialmente creados, bancos de granito, envoltorios de condóns, proxeccións xigantes...

A conciencia sobre a mensaxe que se transmite e a forma de facelo é total nas obras de arte de Holzer. Na actualidade, ademais dos seus propios textos, utiliza tamén os alleos, e sobre todo atopa material de traballo nos poemas, pero tamén nos testemuños e documentos oficiais. En calquera caso, os textos que selecciona son un bo punto de partida para a contemplación e a reflexión. De cando en cando dá instrucións ao redor da obra, deixando ao espectador facer enlaces e extraer conclusións. Non resulta difícil porse a pensar nas palabras esculpidas nun banco de granitos vermellos, ou observar enigmáticas frases que pasan constantemente a lombriga, deixando que a mente se desprace.

Quen entrou algunha vez no Guggenheim de Bilbao seguramente se fixou en Installation for Bilbao (Planta de Bilbao), creada por Holzer para o museo en 1997: un puñado de columnas led con texto por ambos os lados, en vermello antes, por detrás de azul.

A relación entre o artista e o museo de Bilbao foi estreita ao longo destes anos, e nel pódense ver outras obras súas como bancos de granito gravados, de diferentes series e épocas, e un panel led de catro caras con testemuños dos que viviu a guerra de Siria. Así mesmo, no ano 2019 realizouse no museo unha mostra significativa da obra de Holzer: Jenny Holzer. O que se chama indescritible. A súa obra para Bilbao foi preparada para os primeiros días da exposición. Proxectou textos de 19 poetas internacionais e do País Vasco nas paredes exteriores do museo.

Pero a obra Like beauty in flames (A beleza como na chama), que
este ano foi exhibida no Guggenheim como na chama, é singular. De feito, só se pode ver na realidade aumentada a través dunha aplicación creada ao efecto. Está composto por tres pezas. A primeira pódese ver no atrio do museo. Pódese conseguir situando o acceso nos puntos das tres plantas do atrio. Desde o exterior do edificio pódese ver o outro: a peza simula a proxección dalgúns poemas nas paredes do museo. En canto á peza final, en calquera parte do mundo pódense ver frases que aparecen ao azar sobre a paisaxe que un quere.

En canto á peza do atrio, unha vez que se adquiriu o acceso, o teléfono debe orientarse cara ao centro do atrio (ou dispositivo coa aplicación instalada). Aparece flotando no aire un panel led artificial, similar aos paneis que se converteron en habituais na obra de Holzer, onde se poden ler algunhas das frases que Truisms recolleu corenta anos atrás en eúscaro, castelán, inglés e francés. O panel artificial toma formas imposibles, virando cara arriba e cara abaixo no atrio, enrolando, representando até o infinito nun instante.

Con todo, a columna virtual led de realidade aumentada é diferente aos paneis materiais. Está ligado ao lugar, como os demais, pero non hai posibilidade de coller nas mans ou sentar tranquilamente diante del. Móvese, parece que foxe. Isto dificulta fixarse no texto, a linguaxe da frase e as palabras soltas poden atraparse exactamente. Ao desprazarse polas plantas do atrio parece algo que pensar. Hai moita xente no museo, pero hai pouca xente mirando a obra desde a pequena pantalla do teléfono. Aí está Like beauty in flames, pero non está, e corre o risco de coller trázaa de algo que non está a mirar ás palabras bailarinas. A peza é suxestiva pola propia natureza da peza. Como ocupa o espazo a obra de arte sen ocupar o espazo, sen dar tempo á serpe. A sensación do espectador é contemporánea, e a mediación do móbil tamén singulariza a experiencia, ao mesmo tempo que a fai posible e limita, porque en certa medida interférea.

A obra está titulada por unha frase tomada dun poema da poetisa polaca Anna Swirszczynska: “O museo está en chamas. Como a palla / beleza fiucega polas xeracións masculinas / está a fumar. / Non ten prezo / como o corpo dun home. // Un home só para coidar o museo / todo estivo no mundo / puido chegar a tempo. // Se sobrevive / confirma ás seguintes xeracións / como a beleza estaba a morrer como na beleza / chama”.

A obra está composta polas outras dúas pezas. A segunda sitúase no exterior do museo. Lembra a proxección a Bilbao realizada en 2019. De face á pequena pantalla pódese ver unha especie de simulación desta proxección desde diferentes puntos da contorna do museo. Nel pódese ler o poema de Swirszczynsk, que permite tamén reflexionar sobre o museo. O contido da peza parece tecnicamente máis onplexo, non é só o texto, ou un simple colector do texto é compatible con calquera plano de fondo. Neste caso o texto e o fondo (edificio do museo) van xuntos. Por iso, no teléfono aparece unha imaxe nocturna do Guggenheim cos textos proxectados. É unha sensación curiosa de todo. Do mesmo xeito que o anterior, non é unha experiencia cómoda. Hai que manter a man levantada a pleno sol da tarde para manter o teléfono diante dos ollos e poder ver as palabras que desfilan na pequena pantalla.

A terceira peza pódese ver desde calquera lugar. As frases de Truisms aparecen aleatoriamente na pantalla aínda que o usuario estea onde se atope; a obra de arte pódese levar a calquera sitio, dalgunha maneira, só se necesita un móbil. Pulsamos o botón de modificar a frase e aparece unha e outra vez, entre outras cousas, unha frase en eúscaro: “O destino do home é superarse a si mesmo”. Faise máis irónico ou cínico segundo o plano de fondo que cada un achéguelle. Hai outra que aparece en castelán: “A alienación produce excéntricos ou revolucionarios”.

Frases novas para a colección Hai uns meses
a contorna do museo está vestido por miles de papelitos. Papelitos cadrados que levan en branco varios selos escritos de cor negra. “Tras o titanio e as obras de arte consérvase a precariedade laboral”, “Escoitar o Guggenheim, a limpeza pim pam pum”, “O Guggenheim é o museo da precariedade laboral”...

Non pode mencionarse a folga dos limpadores do propio Guggenheim de Bilbao. No momento da súa redacción levan máis de 80 días en folga. Ademais dos papelitos, tamén se reúnen os empregados que protestan ao redor do museo. Cada semana organizan actividades espectaculares para afastar a atención da xente do esplendor titanio e chamar a atención sobre o seu estado.

A limpeza do museo é un servizo subcontratado cuns soldos duns 600 euros por xornada de 20 horas. Protestan contra a brecha salarial, denuncian que hai unha brecha anual de 8.000 euros con respecto aos barrenderos máis masculinizados no sector da limpeza interior feminizado. A empresa desaténdelles polo momento, pero seguen enchendo de altibaixos as rúas, que en diálogo cos traballos de Holzer dan un resultado especial.