Os anuncios que venden lubricante e comprimidas para incontinencia ás mulleres son habituais na televisión. “Ti podes serche” é a lema da marca de comprimida moi coñecida. Si picamos no menú da web desta empresa nas apartado “Causas da incontinencia das mulleres” aparecerannos: Dano neurolóxico – Problemas médicos – Menopausa – Embarazo – Infección do tracto urinario. Falta un: Patriarcado.

“Estes anuncios utilizan o mesmo mensaxe que nos venderon coa regra: estar tranquilos, é normal, pór comprimida e que ninguén o note”, explica Juncal Alzugaray, fisioterapeuta especialista en solo pélvico e sexología. O seu interese pola fisioterapia gestacional e post-parto espertoulle na carreira, pero atopou moi pouca información, a maioría en inglés ou francés, científica e escrita nun ton moi frío. Inspirada na pedagoxía menstrual de Erika Irusta, emprendeu con entusiasmo o labor de divulgación do solo pélvico a través de talleres e redes sociais. Tamén escribiu, ilustrado e autoeditado un folleto, O meu solo pélvico.

Alfombra a conservar

No primeiro capítulo do libro ofrécese información anatómica do solo pélvico: “É unha estrutura muscular fibrosa que cobre o solo da pelvis, tamén coñecida como perineo. Vai da pube ao coxs, e aos lados aos isquiones, aos huesecillos que notamos no cu cando nos sentamos”. Musculatura con forma de hamaca que suxeita as vísceras en colaboración cun transverso con función similar á cortiza.

Desde que nos convertemos en animais bípede, a primeira parede pélvica é o solo e a gravidade aumentou a presión. En consecuencia, o mantemento do ton para o ser humano é de vital importancia. Ao longo da vida pódese danar o solo pélvico das mulleres* por incorrección postural –por exemplo, a inclinación aumenta a presión–, a influencia do embarazo, parto e puerperio, así como a menopausa; a práctica de deportes de impacto ou a utilización de instrumentos de vento; tose ou estreñimiento crónicos; obesidade, diabetes, etc.

Os problemas máis graves que poden aparecer son os prolapsos, como a saída anal dunha parte do intestino groso ou unha parte do útero da vagina. Pola contra, o máis común é a incontinencia: os músculos do periné adquiren forma de anel para abrazar a uretra e o ano, e si estes esfínteres debilítanse, teremos dificultades para suxeitar os ouriños ou o cacao. Algunhas persoas teñen perdas de ouriños ao realizar algún esforzo –estornudado, risa, saltar, levantar a carga–, outras teñen incontinencia de emerxencia –o esfínter non vai detectar a tempo que a vejiga está chea e a presión é excesiva cando tenta pechar o paso aos ouriños–, e pode darse unha combinación de ambas.

A vagina tamén ten o seu anel, cun protagonismo especial tanto nas relacións sexuais como nas parturientas. O movemento desta musculatura activa a lubricación. Lola ten 45 anos e como consecuencia do climaterio, época de transición premenopáusica e postmenopáusica, ten contractura no solo pélvico e sécaselle a vagina. En consecuencia, ultimamente ten infeccións urinarias e vaxinais e ten a alua dolorosa. Na consulta de Alzugaray atopou a atención que Osakidetza non lle prestou: tratamento con masaxes, ultrasonidos e plantas (espino amarelo), pero sobre todo empatía e tenrura.

Os dous xinecólogos dixéronlle que tiña ben os xenitais internos e a única solución que lle ofreceron foi a receita de óvulos de coito. “Pero eu non falo de coito! Ao camiñar tamén sinto malestar na vulva e non me miraron nin a vulva”. Unha vez, tan insoportable era a dor, acudiu a urxencias. A nova xinecóloga que a atendeu comprendeu a súa enfermidade e confirmoulle a necesidade da súa vulva e fisioterapia.

Lola é psicóloga e sexóloga, unha formación que lle permite coñecer o seu corpo e acceder á información e os recursos. É consciente de que “moitas persoas alucadas non teñen esa sorte” e lamenta que a mensaxe do sistema sanitario é: “Que a partir de certa idade as mulleres temos que afacernos a vivir cunha determinada sintomatología, aínda que sexa dolorosa”.

Para Alzugaray o problema é que o medicamento occidental é androcéntrica: “Por exemplo, a palabra climaterio non se utiliza, só a menopausa. A maioría dos médicos valoran os órganos, pero non valoran os nosos sentimentos e consideran que os nosos malestares son inventos ou psicosomatizaciones. Isto aumenta o sufrimento e de aí aos antidepresivos só hai un paso. Todo está relacionado, é violencia estrutural”.

O abandono é violencia

Paraches. Todo é novo, así como as sensacións entre as pernas ou o aspecto da aleta. A matrona mirarache os puntos e, como moito, recomendarache exercicios Kegel ou hipopresivos. O xinecólogo a través do ecógrafo só estudará os órganos internos. Osakidetza non ofrece unha valoración fisioterapéutica e quen o desexe (quen poida) deberá acudir a unha consulta privada. “Esa é a loita: as matronas e os xinecólogos deberían recibir educación sexual e ocuparse do solo pélvico. Ademais, en cada rexión debería haber un fisioterapeuta especializado”, reivindicou Alzugaray.

A idea de que o embarazo e o parto debilitan por si mesmos o solo pélvico está moi arraigada, pero segundo Estitxu Fernández Maritxalar, experta no parto respectado, canto máis fisiolóxica é o parto, mellor reacciona o periné. “Por exemplo, a epidural pode facer que o solo pélvico non estea suficientemente esperto e habería que investigar tamén o efecto da oxitocina sintética”. Tamén precisou que a lesión máis grave produce episiotomías, é dicir, cortes musculares na vagina para sacar ao bebé. Este procedemento é moi habitual na práctica xinecológico, aínda que na maioría dos casos non é necesario e a Organización Mundial da Saúde e a Organización das Nacións Unidas han denunciado as súas consecuencias. A imposición de procedementos innecesarios, mesmo cando son necesarios, sen o consentimento da muller, é unha violencia obstétrica, subliñou Fernández Maritxalar. Moitas mulleres non son conscientes porque confían no crítico dos médicos, pero “moitas delas comezan a investigar cando perciben consecuencias físicas e é entón cando lles causará dor e culpa”.

A dor dos puntos non é o único dano lateral da episiotomía. Como consecuencia diso, unha nai que non pode sentar ou levantarse da cama pode ter problemas para a lactación. “O parto e o postparto son momentos moi vulnerables, é un contexto neurhonor monal moi especial e o que ocorre nesta época queda cravado no corpo e as emocións da muller e do neno. Se engadimos o illamento imperante na nosa sociedade, a nai lembrará os primeiros meses como unha tortura e poden aparecer trastornos da depresión postparto ou da tensión postraumática”, engadiu este psicólogo perinatal.

Esti é profesora e emprendedora feminista, pero recentemente coñeceu o concepto de violencia obstétrica. Non está seguro de que no seu parto a episiotomía estaba xustificada, pero o que si ten claro é que non conseguiron o seu consentimento informado. Ao cabo da corentena deuse conta de que a mancha lle facía dano. “Mirei o meu parte coa axuda do espello e vin un raro anaco de carne, se estaba mal cosido”. O home xinecólogo, con todo, non lle deu importancia. Recomendoulle que fregase o paxaro rosa (mosquete rosa) con aceite e fixo un comentario machista de que a rixidez vaxinal daría pracer ao seu marido. Mellorou, pero aínda ten que ter coidado no coito para evitar a dor.

Tamén sentiu perdas de xurro e, co paso dos anos, empeoraron até chegar a mollar os braguitas. A uróloga de Osakidetza, muller, diagnosticoulle a vejiga hiperactiva e ordenoulle unhas pastillas inhibidoras. “Non me rexistrou, nin se levantou da mesa”. As pílulas reaccionaron na pel, notaba a boca moi seca e ás veces tiña dor de cabeza. Esti non estaba disposto a tomar medicación toda a vida e nos últimos anos acudiu pola súa conta a un fisioterapeuta especialista en solo pélvico. No hospital da súa comarca hai unha matrona preparada para atender á vejiga hiperactiva, pero ofrece unhas poucas sesións. “É cuestión de clase: se non tes diñeiro para pagar as sesións, pon a comprimida e adiante”.

Cando está a dar clases ten que saír correndo ao baño con frecuencia. Tamén sufriu moito na súa viaxe, porque no transporte público e nas cidades apenas hai aseos públicos. “Cando sáeche os ouriños sentes moi mal, aféctache á túa autoestima. Moitas mulleres dixéronme que a elas tamén lles pasa. Entón, por que non falamos máis disto?”.

No último estudo contou á nova xinecóloga a súa historia, pero ela respondeulle que o vía todo “normal”, que a mancha está pecha e que os órganos estaban no seu sitio. “O que interesa ao sistema heteropatriarcal é que nós traiamos nenos ao mundo, que sexan funcionais. A partir de aí, repara as nosas dores e as nosas perdas de ouriños. Ese deixamento é violencia”, denunciou.

Pracer, camiño e destino

O parto de June foi fisiolóxico e respectado. Segundo a matrona, curáronse ben os puntos de abrasión natural. Tras a corentena, o xinecólogo viuno todo no seu sitio. Logo deuse conta de que a vagina era ríxida e dolorosa, pero como estaba mergullada no puerperio e a súa penetración nas súas lésbicas relacións sexuais non tiña moito protagonismo, non se preocupou demasiado. Cando lle volveu a regra, deuse conta de que non podía nin introducir a copa menstrual. Os exercicios de Kegel realizábaos pola súa conta, polo si ou polo non, pero cando acudiu a Juncal Alzugaray descubriu que o seu solo pélvico non estaba fráxil, senón hipertonizado, xa que tiña contractura na vagina. Escoitar isto reabriu unha antiga mancha invisible: de mozo sufriu vaginismo ao obrigarse a practicar o coito sen desexo con chicos amigos. “Ante o seu machismo, a reacción do meu parte foi pechar”, advertiu.

O fisioterapeuta e sexólogo atenderon na consulta numerosos casos de vaginismo, moitos deles despois do parto, ben por violencia obstétrica ou por resucitación de traumas pasados: “O parto é unha experiencia salvaxe que activa a memoria do corpo”, aclara. Di que a contractura vaxinal é a miúdo unha pegada da cultura machista que castiga a sexualidade das mulleres.

Estitxu Fernández Maritxalar engadiu que a represión sexual, reflectida nos xestos cotiáns, –sentar coas pernas cruzadas, ocultar a regra, pedir permiso para ouriñar…– bloquea o movemento do solo pélvico e o circuíto da hormona do pracer chamado oxitocina. “Aínda que a oxitocina é protagonista nos orgasmos e no parto, é preocupante que na nosa imaxinaría asociamos máis o parto coa episiotomía que co pracer”. Por iso, nos grupos de embarazadas que conduce, sinala que o perineo ten máis sentido que a masaxe perineal desagradable que as matronas recomendan para evitar a episiotomía que a masaxe perineal desagradable de forma mecanizada, “explorar o periné do pracer, tocalo, sentir e investigar tamén o potencial da clítoris no parto”.

June quedou pampo co tratamento que lle deu Alzugaray: na intimidade da casa, pór unha música deliciosa, empezar a bailar e fregar o solo pélvico e a alua cun vibrador. “Os instrumentos que se utilizan habitualmente na rehabilitación (especulos, correntes, dilatadores…) son desagradables e eu sentía que estaba a resolver un trauma con outro trauma”, explica o fisioterapeuta. Por tanto, o pracer e o autoconocimiento son as dúas claves da súa metodoloxía: “Porque a nosa liberdade está no autoconocimiento, ao atender a nós mesmos e ao noso conxunto. E porque sempre debería ser un pracer o camiño e o destino”.

*Nota: Escribín "muller", pero sería máis correcto falar de persoas acuáticas ou de categorías de mulleres asignadas. Doutra banda, os problemas de próstata causan perdas de pureza e de erección, e a masculinidad hexemónica condiciona a súa vivencia e atención. Pero o solo pélvico dos corpos con penes require outra reportaxe.