Hai uns meses estiveches no ciclo Hitz Adina Mintzo en Vitoria-Gasteiz, falando da lingua mancánica do seu país.
Primeiro presenteime. Logo empecei a falar un pouco sobre o idioma. E despois de empezar, segue. Cando me ordenaron a conferencia pensei escribir, pero logo decidín o contrario: “Aínda que escribo, non o vou a dicir como o escribín! Entón, para que teño que escribir? Segundo as preguntas, responderei”. Non teño rabia de ler as cousas, antes que eu lin o que uns e outros dixeron da mancanera e despois falei da miña experiencia vital, fácil, comprensible. Comparei un pouco coa situación do eúscaro, explicé as cantidades de falantes… Tamén dixen un pouco das súas etnias… Dixen esas cousas e respondeu as preguntas.

Tiñas nerviosos antes de comezar a
sesión… Si, ante tanta xente! Por unha banda, non sabía canta xente ía haber, e por outro, tampouco sabía que tipo de preguntas ían facer. Nerviosa. Interioricé o proceso, que tiña que facer unha conferencia, pero ata que me volvín a casa non me tranquilizé! Ja, ja… A miña muller deume ánimos. “Ti vales para estas cousas!”, díxome. Pero non sempre, non sempre vallo!

Cal foi o camiño percorrido até chegar a Euskal Herria?
Até o catorce anos vivín cos meus pais, en familia. Entón ambos morreron, pai e nai, nun período de catro meses. Desde entón, cada un fixo o seu propio camiño en casa. Estaba ben na escola, tamén no liceo, superei a proba de acceso á universidade… Pero non tiña diñeiro para pagar a matrícula, porque alí só había unha universidade privada. Así que estudei profesión na especialidade de Enxeñaría Técnica, Construcións Civís. Logo xuntámonos catorce compañeiros e compañeiras e empezamos en Eraikal. Uns eran electricistas, outros eran albaneis, carpinteiros… Logo, con outros dous fun a Senegal, a Abene, a traballar, a facer casas. Logo aluguei o bar. Puña música para ambientar, para crear movemento, para atraer á xente. É que vai unha chea de turistas! Tamén tomei tres pequenas casas para arrendar aos turistas e, unha vez, acolléronse a unha delas, Josetxo. Alí estiveron quince días, ao meu lado, pero traballei tanto, nin sequera tiña tempo para mirarlles!

E como se relacionaron?
Non sei! Empezamos a relacionarnos a través dun catalán que vivía alí. Agora é o mes aquel catalán… El díxolles que estaba a falar do meu señor e de min: “Isto sabe un pouco de castelán. Guinea vén de Bissau e sabe español como portugués”. “Estupendo, aínda que só sexa para falar con alguén!”, dixeron pola miña banda. E así empezamos a relacionarnos. Un día, dous días, tres días… Querían visitar diferentes lugares e outro amigo e eu organizamos unha volta para mostrarlles os seus recunchos. Así, ata que nos namoramos. Entón cambiamos o programa! Ja, ja, ja… Empezamos a facer un plan para que eu vinga aquí. Primeiro quixemos ir pola vía da invitación, pero non era fácil, piden toda a documentación que queiramos! Ao final decidimos casarnos, porque era a forma máis fácil de conseguir os papeis. Pero non para vir dun día a outro! Casamos en novembro de 2009, ou en decembro, e até marzo de 2010 non vin aquí. Non me deixaron vir antes, mesmo casado.

Que lle parecía a Euskal Herria cando veu por primeira vez?
Fíxome moi raro todo, estaba perdido… Vin preparado de memoria, con todo: “Vou a Europa, teño que deixalo todo, adeus amigos, terei que aprender outro idioma…”. O eúscaro. Pareceume difícil. Puña o oído e non podía entender o eúscaro. Logo fixen un par de anos en AEK, en Villabona, e entón si, aprendín e empecei a falar. Tamén estudei aquí o castelán! Ao principio arranxeime co portugués traído do meu país. Por outra banda, como en Senegal tamén estiven como guía turística, inglés, portugués, italiano… todos mesturabámolos, estabamos afeitos a iso, e, sen dúbida, servíanos para comunicarnos!

Estiveches aprendendo eúscaro no euskaltegi… Falas moi claro…
Si, despois de estudar! Ja, ja… Pero ao principio, empezamos en eúscaro, acabamos en castelán… Sempre así! Quería dicir algo, e comecei en eúscaro. Pero pronto a palabra que necesitaba non me saía, e acudía automaticamente ao castelán, directamente. En casa tamén facemos de todo, o que salgue! Andrea fálame en eúscaro, pero, polo demais, mesturamos varias linguas na nosa casa. Cando estou soa cos nenos falo en creolé. Si a nai está entre nós, en eúscaro, en castelán…

Dixo ao criollo, pero pensaba que tiña a lingua mankanera… A lingua principal
é a criolla Guinea Bissaun, que é a que utilizamos para comunicarse uns con outros. Hai moitas etnias no país e, por exemplo, na capital, onde as etnias están mesturadas, no niño da modernización, necesitamos o criollo, o estándar, unha linguaxe facilmente comprensible para todos. No caso de membros da mesma etnia falarán o idioma da etnia, no noso caso o mankany. Eu, por exemplo, cando falo co meu irmán, ou coa familia de Guinea Bissau, fágoo en mankany. Ou, mellor dito, empezo polo mankany, pero terminamos polo criollo ou o wolof. Tamén mesturamos tres linguas nunha mesma conversación. Ver con quen está a falar.

A súa etnia é o mankany. Jorge é o seu nome… De onde chegou ese nome?
Chámome Jorge Naur, tes un nome de mankany. Nós tamén somos modernos, modernos! Os nomes de Mankanyera son modernos, xa que foi a colonia portuguesa. Cada etnia recibe o nome de colonos externos, pero tamén ten o seu nome propio. No meu caso son Jorge Naur, son o alcume do meu avó Naur. En realidade significa “capaz de realizar unha especie de cerimonia cultural”. Polo menos está relacionado con iso. O meu pai, Jorge e Naur, elixiu os dous nomes para min.

Vostedes tamén son “modernos”...
Non temos un costume diferente á de aquí, quero dicir. Salvo que sexa un ou outro. Por exemplo, si fago algún soño estraño, chamo ao meu irmán a Guinea Bissau e cóntolle. O meu irmán, que vive alí, irá a alguén que sabe interpretar os soños, contaralle e o que sabe interpretar os soños lerá o meu soño. Diralle algo ao seu irmán e el a min. E iso axudarame. Aquí tamén somos moi modernos, pero iso non existe. Alí seguimos crendo así. Por exemplo, din que o noso pequeno ten a alma da miña nai morta. O noso pequeno pasou máis de dous meses sen durmir ben, con tose, con susto… “Alí preguntareime, diranme algo!”. E a irmá preguntou, e a min díxome o que era o remedio que lle dixeron a el no noso país. E tomei o arroz, o leite e as cousas que andamos alí, e púxenme á beira do neno e fixen unha pequena cerimonia dicindo á alma da nai morta que non nos esquecemos disto e iso e aquilo. Agora o neno está contento, ten oito meses, é pequeno, pero anda como o campión! Con isto quero dicir que non podemos deixar de perder os nosos hábitos dun día para outro, aínda que vivimos en Europa.

En que se atopa a situación do mankany no seu país?
Non está vivo, pero si vivo. Segundo a casa, diría. Si os homes son mancanys, seguro que falarán de mancanye. Pero se en casa hai etnias mesturadas, falarán de criollo. Mankanyera é o idioma que máis se fala nas casas da xente, de xeración en xeración. E, doutra banda, na actualidade, desde o ano 2010 até o presente, na Universidade de Senegal ofrécese o mankany como idioma de elección. É unha lingua aceptada, e está estendida en Guinea Bissaun, Senegal, Costa do Marfil… Tamén en Gambia, porque na época en que Portugal colonizó Guinea Bissau, algúns deles abandonaron alí e asentáronse no actual Gambia. Formaron familias e mantiveron a lingua, así como diversos costumes culturais. En canto á forma de vestir, por exemplo, os que se visten para unha voda ou un funeral son especiais…

Di que vén de xeonllos a mankany, que en casa se fala a maior parte. E aquí, como viches o eúscaro?
Aquí, infraestruturas e cousas si, pero non se fala en eúscaro. Nós non temos esa infraestrutura nin nada, pero utilizamos a nosa propia lingua… Chama a atención, si. Este país está tan avanzado e a xente tamén está a loitar polo eúscaro, pero non se ve. Eu estudei en AEK, e dentro do euskaltegi ouvía o eúscaro, claro. Pero saír á rúa e nada. A colonización tamén está aí, non? Está ben saber máis dun idioma, pero fala... en eúscaro, non?

Polo menos con vostede poderíase falar en eúscaro, coa nada en Guinea Bissaun...
Así é o mundo! E aquí, en cambio, moitos deles non saben eúscaro, ou si sábeno, non falan. Ás veces dá rabia, e a min tamén me dá! Tantas cousas e, por fin, en castelán! Euskaldunes, igual, e cos fillos en castelán! Os que din ser cimentos do pobo, e en castelán? Vin de Guinea Bissau, estudei en eúscaro, e non aprenderá o autóctono? Non ten sentido, non? Ou que é, que o ten ao seu alcance e que non lle dá valor? Non sei...

Aprendeu euskera facilmente?
Non, foi difícil, difícil! Vin con algunhas linguas, e iso facilitoume o camiño, pero, con todo, o eúscaro resultoume difícil, moi difícil! Ja, ja… Non tes outra lingua que comparar con ela: por onde ir, que quere dicir, verbos… Demasiado! Estudei en AEK, pero máis que no euskaltegi, estudei en casa, porque Josune [esposa] sempre o fai en eúscaro. Sempre me axudou moito na realización dos exercicios, e tamén me axudou saír á rúa e facelo en eúscaro. E no traballo da residencia de anciáns, en Tolosa, en eúscaro. Teñen perfís lingüísticos para acceder ao seu traballo. Perfís. E eu sacé o B2.

Mira, o outro!
Si, pois! E funme a facer o exame e eu era o único africano. A maioría eran de aquí, os vascos, que necesitaban un certificado polo seu traballo. Eu fixen a proba un mes despois de empezar a traballar na residencia de anciáns. Viño o examinador, fixen o exame, supereino e recibín o título. Kar, kar… Cando sacé o título B1, o único que fixen foi o oral. Para extraer o B2, oral e escrito, ambos. Tamén fixen a redacción e sacé o título B2! E logo os do futuro! Unha cousa menos! Agora toca vivir, traballar, traer soldo a casa… Estiven cinco anos sen traballo fóra de casa, coidando sempre á miña filla pequena. Sobre todo os dous primeiros anos. Algunha vez fun pintar algo, a facer algún traballo no almacén, a montar mobles… Fíxeno todo. Logo, cando empecei na residencia de anciáns, houbo outra cousa.

Once anos, que tal?
Ben, ben. Hai que ter sempre en conta os aspectos positivos. Estamos aquí, sans…, aínda que a situación sexa mala, a pandemia e isto e aquilo, estamos ben. Ocasionalmente levo o salario a casa, sempre en función das horas investidas. E así. A nai de Josune está viva e ela tamén nos axuda, o que pode. A casa está paga, non temos hipoteca...

Vostede fala como nós: a casa, a hipoteca, a axuda da avoa…
Eu tamén estou colonizada, colonizada polos vascos, falando en eúscaro! Que crías? Ja, ja...

Non notamos moito cansazo cando tiveches que adaptarnos ao noso pobo...
Non foi difícil. O importante é ter traballo, gañar o teu soldo, ser dono de ti mesmo, poder vivir sen ter que pedir nada ao veciño… Estou ben aquí, pero moitas veces acórdome do meu pobo, teño a herrimina. Gustaríame ir alí! Por exemplo, queriamos ir o ano pasado, pero non puidemos, a pandemia e outros. Levamos tres anos sen ir, e até agora tentamos ir cada dous anos. Un mes para ver á familia, gozar do clima e a volta!

Tiveches malos momentos, exclusións, indicios de racismo?
Si, tíveno. Sempre as contas de Ergele. Pero hai tolemias en todo o mundo...