En ambos os casos, o host Alberto Angos (Barakaldo, 1973) falou primeiro do roncalés, é dicir, do navarro oriental ou da muralla de Auñamendi, nunha época no nordés de Navarra, cos límites de Aragón, Biarno e Zuberoa, en eúscaro. Angos lembrou que a última lingua do desafiante foi Fidela Bernat Aracues, de Uztárroz, e que, aínda que o eúscaro se utilizaba a finais do século XIX en todo o val do Roncal, XX.aren nun principio era evidente a adquisición e perda da lingua. Sinalou que as fontes do bispado de Pamplona de 1904 son unha mostra e proba diso e ofreceu datos.

Dialecto perdido

Angos, falando das causas da perda, subliñou varios motivos e hipóteses. A localización xeográfica foi, con todo, unha das razóns da perda, non a única. Vinculouse á opinión de Angos Bernardo Estornes Lasa, quen atribuíu parcialmente á Segunda Guerra Carlista a perda da lingua: “Segundo Estornes Lasa, a maioría dos roncaleses eran liberais, e cando apareceron os carlistas, moitos deles tiveron que emigrar a Francia ou a América. Terminadas as guerras carlistas, en 1876 os foros foron abolidos e aumentaron a protección das fronteiras á carabina e ás gendencias”. Estes, obviamente, pertencían ao val, o que provocou necesariamente un conflito entre o eúscaro e o castelán, segundo sinalou Angos: “Con todo, como dicían Antonia Anaut Garde de Isaba e León Cebrián de Uztárroz, a perda do eúscaro foi causada polas familias ricas do pobo, que a menosprezaban. Para a tía Ubaldo Hualde, pola contra, o centralismo do Estado español foi o principal causante da perda do eúscaro en Roncal, impondo o uso do castelán nas escolas e castigando aos nenos e nenas, tanto dentro como fose da aula, se se falaba en eúscaro”. Doutra banda, os oficios roncaleses tamén influíron en parte no uso do eúscaro, ou na perda: a transhumancia dos pastores, que levaba os traballos aos pobos erdales, a carpintaría, que atraeu aos traballadores da zona do val, e a espartería de Maule, na medida en que levou ás mulleres do val, foron citados por Angos.

Clasificación

Dito isto, Angos asociouse á aparición do dialecto vasco, sinalando que o príncipe Bonaparte cualificara ao roncalés como subdialecto suletino, “pero en 1872, Études sur lles trois dialectes basques deas Vallées d´Aezcoa, de Salazar et de Roncal (no libro de Aezkoa, Salazar e Roncal remitiuse ao noveno vascuence do Roncal, en 1812 de 1880). Bonaparte distinguiu unha roncalesa, tres subdialectos –os de Bidankoze, Urzainki e Uztárroz– e sete variantes, tomando como principal subdialecto de Vidángoz. Con todo, neste punto Angos quixo chamar a atención do público, subliñando que os dous colaboradores de Bonaparte en Roncal foron de Vidángoz: “Pedro Prudencio Hualde Maio, Sacerdote e Mariano Saturnino Mendigatxa Ornat, Campesiño”.

O príncipe non foi o único que se dirixiu á análise do roncalés, e Angos contou con outros expertos que analizaron o dialecto: Azkue; Rudolf Trebischt; Juan José Beloki, Jesús Elosegi, Pilar Sansinenea Elosegi e Luís Mitxelena; Kandido Izagirre; Marcelino Garde; Juan San Martín; Estornes Lasa irmáns; Koldo Artola... A pesar de todo, é bo facer unha parada en Artola, que coñeceu e gravou os seus restos ao último desafiante.

Segundo informou Angos, Koldo Artola coñeceu “Antonia Anaut de Isaba e Doroteo de Miguel de Uztárroz e Josefa Karrika. Antonia Anaut era unha muller de corte limpo, mentres que Doroteo de Miguel había distorsionado o eúscaro, que durante anos estivera sen falar en eúscaro. En canto á rúa Josefa, de idade avanzada e con poucas palabras, Artola dificilmente puido determinar até que punto sabía que era capaz de romper”. E, por tanto, Alberto Angos deu a noticia de Fidela Bernat Arascues, última falante do roncalés: “Koldo Artola coñeceuno en 1975, en Pamplona. Dez anos antes trasladouse a vivir coa súa familia á capital navarra. Artola contou cun informador de gran valor, Fidela, que lle ofreceu moita e interesante información sobre o eúscaro e a vida no val. Artola gravou Fidela en 1975 e 1978, e o seu eúscaro, como o do seu curmán Doroteo, xa estaba distorsionado”. Foi, por tanto, a fina do roncalés.

Pondo punto á intervención, Alberto Angos utilizou textos propios do roncalés, ofrecendo aos oíntes unha especie de antoloxía. Neles, Florencio Idoate leu os textos roncaleses máis antigos escritos en Burgui en 1569, con motivo dun xuízo de bruxaría: “Burgui, 8 de setembro de 1569. Aurrac, arnega eçaçuey jangueicoaz e Mariaz eta sayntu eta saynta guçoak eta andre doa Mariac eta santa Annac eztuey aurric. Catalina Bront, 7 anos”.

A Zuber!

Tras conversar co roncalés Angos, Argitxu Camus Etxekopar (Onizepea, 1980), profesora e investigadora recoñecida como misioneira do Ente Público do Eúscaro, falou en suletino, dividida en tres seccións. Primeiro fixo a presentación da comarca, continuou coa situación e os retos do eúscaro e realizou a sesión falando sobre o dialecto.

Zuberoa é o máis típico das comarcas do País Vasco, tanto por vida como por territorios. Situado ao leste, “ten barrios navarros, bajonavarras e bearneses… É un dato de gran importancia, xa que os pobos de barrio son moi abundantes en Zuberoa”. En consecuencia, as diferentes linguaxes mestúranse nel, como dixo Camus.

Camus explicou os seus coñecementos históricos, poboacionais e administrativos, os seus municipios e os seus cantonamientos, e explicou algúns detalles sobre a situación socio-económica. Temos un par de perlas como exemplo: “A súa actividade principal é a agricultura e a gandaría, pero os seus dous grandes empleadores son os hospitais, é dicir, os hospitais de persoas maiores. Isto é moi plausible á dinámica de Zuberoa e á grave perda de xente. Iso non é nada novo, porque desde a Segunda Guerra Mundial a poboación está a baixar e non se detén”. Segunda curiosidade, propia da cultura: “Culturalmente, Zuberoa é moi dinámico: hai pastoral, hai mascarada, hai moito cantos e espectaculares…”. E, como sabemos, este ano tamén se espera que sexa pastoral no verán, en Ezpeiz.

Da diglosis á diglosia

Tras esta observación, Camus asociouse á situación do eúscaro. Como se ve, os suletinos falan suletino, pero non todos: “Cinco municipios non falan de suletinos, senón de labortano de navarra”. E xa falando da situación do eúscaro, partiu dos datos da Enquisa Sociolingüística: “Temos cifras de País Vasco, Navarra e Iparralde, pero non temos números propios para Zuberoa, xa que na enquisa tómanse conxuntamente Baixa Navarra e Zuberoa. Con todo, na última enquisa sabemos que en Iparralde o 20% somos vascos, mentres que no tramo de maior idade a porcentaxe de euskaldunes tamén é do 50%”. Con todo, é obvio que esta cifra se verá reducida nas seguintes enquisas, a partir dos meses de maior idade. “Hai traballo por facer: a transmisión familiar detívose, e nesa situación, o traballo que poden facer as escolas e os euskaltegis para o futuro é estratéxico, a clave de verdade”, sentenciou, por tanto, o peso no ensino.

Na actualidade tamén hai dúas ikastolas e escolas bilingües en Zuberoa, pero “nas ikastolas, escolas bilingües e nas escolas nocturnas, ensinan aos alumnos a vostede e, nese sentido, os retos do suletino son os do eúscaro”. Aí, como se ve, o francés comeu a maior parte do gas á nosa lingua. “O eúscaro atópase nunha situación diglósica en todo o País Vasco, posto que o francés claramente impúxose ao eúscaro. O eúscaro está a desenvolverse a través da escola, pero é necesario que se desenvolva máis para que se recoñeza o que perdeu”. Outra cousa, na mente de Camus: “Sendo un dialecto suletino, é o eúscaro máis afastado do que regulou o batua, o que lle supuxo unha diglosia adicional. Aí hai un gran reto”, non o único, porque Camus tamén definiu outra cousa.

Ao non poder esclarecer o negro da situación, dedicouse á transmisión do eúscaro, sinalando as penurias: “Nas familias transmítese o eúscaro pouco, os nenos non o escoitan na rúa e, observando, dámosnos/dámonos conta de que hai problemas para captar profesores que poderían ensinar en suletino”… Con todo, Camus tiña máis retos, como é o nivel lingüístico do alumno que vai aprender euskera, que se o neno non escoita eúscaro en casa, nin sequera na rúa fóra da escola. “Que nivel terá este neno?”. Mesmo, no País Vasco Norte, moitos nenos e nenas, aínda cursando a educación primaria nun modelo bilingüe, tenden a cursar a segunda lingua ao francés total. “Se non practican en casa, nin sequera na rúa, pois parece que perderán o nivel de eúscaro. Xa sei que aquí tamén teñen eses debates, si, xa sei”. Camus referíase non só á sima entre o coñecemento e o uso, senón tamén á calidade que leva ese uso.

Sen suletino, labortano de navarra

Despois falou sobre o futuro do dialecto, sinalando unha gran cantidade de negros: “Os alumnos que pasan pola Ikastola aprenden en suletino, pero en Zuberoa non é máis que primaria, nin colexiata, seguen os seus estudos na Lartzabal de Baixa Navarra, cun fungo, pero non máis en suletino, senón en labortano navarro, unificado de Iparralde”. Para Camus, isto tamén establece un estado de diglosia entre o unificado e o suletino, que á súa vez incrementará a propia evolución do suletino. Porque na ikastola só se ensina o mollo, por tanto a perda de toka e de noka, e os nenos non escoitan bastante suletino –de aí séguense pronuncias buxán, como a pronuncia da hatxa, segundo Camus–, e, en consecuencia, “pódese producir o empobrecimiento do dialecto cara á súa desaparición. Iso, con todo, é o que vai dicir o futuro, pero son bastante pesimista. Teño moitos debates na Institución Pública do Eúscaro, dinme que o camiño é unificado para os euskaldunberris, pero, perdón, os que falan así son manex –e o ‘manex’ non é nada pexorativo–, non son suletinos!”. E a anotación de Camus: “Cando se fixo o batua, baseouse nun dialecto e non foi ao seu. Non todas as linguas son, por tanto, na mesma situación, nin na mesma. Dinme que loitar para os dialectos non é lexítimo, que é a perda de forzas, que os distintos dialectos traen confusión para os euskaldunberris. Na miña opinión, con todo, os dialectos, os máis próximos ou os máis afastados do eúscaro unificado, son o eúscaro, parte do ADN do eúscaro, e perdelos, empobrecer o eúscaro, sería debilitalos, será outra batalla que o eúscaro perderá”.