Andoni Landa, nacido só en eúscaro no barrio de Nuarbe de Azpeitia, estudou castelán na escola durante a súa mocidade; con todo, tivo unha conciencia lingüística apagada ata que o seu xefe lle fixo o “clic” que se repetiu frecuentemente no coloquio, primeiro en Pamplona e, sobre todo, en Rioxa Alavesa.

Esti Bica é de Villabuena, eran os vascos que na súa infancia ían en busca de viño; aos 11 anos a familia trasladouse a Aretxabaleta de Gipuzkoa; co eúscaro fai tres “clics”: primeiro estudaba eúscaro no euskaltegi; logo falaba cos amigos en eúscaro (e fágao facer); e o último, Lorentxo, a súa parella e os dous hika.

Dani de Ayala foi enviado á ikastola por pais erdaldunes; cando se foi á universidade a Vitoria, con tantos vascos e euskalki, para dicir que era de Ekora e avergoñado co seu eúscaro, pasou o tres primeiros meses en silencio. “Clic”.

Os pais de Idoia Marauri, cando ela naceu, estaban a aprender eúscaro e falábanlle en eúscaro. En Educación Primaria interrompeuse a comunicación interna en eúscaro. Na súa mocidade estudou en Leioa: o primeiro ano no piso un de Villabuena e outro de Estella, o seu eúscaro era “igual”, mentres que no segundo tocoulle un de Oñati, non lle entendía nada, e un día lanzoulle: “Por favor, fala máis amodo”. E tentou ler os beizos. “Clic”.

Sendo a metade da familia de Edurne Azkarate euskaldun e a metade castellanohablante, estudou á vez, pasou a súa etapa de negación como Marauri e vivía en eúscaro só unha semana ao ano: nos campamentos de bertsolaris. Ligou involuntariamente de neno cun ladrón que respondía ao que non entendera nada. Á marxe das bromas, tivo moitos desprazamentos co eúscaro ata que tivo o seu último “click”.

Con todo, todos recoñecen que, unha vez en eúscaro, o oído fíxose inmediatamente aos dialectos e, ademais, cando os demais escoitan en castelán, rin aínda máis polo acento que teñen.

O carácter de Rioxa Alavesa

Esti Bica viviu 13 anos en Pamplona e ensinou euskera; en Rioxa Alavesa a loita polo eúscaro fíxose máis difícil. En Pamplona había guetos, cada un seu, e en Rioxa Alavesa, no pobo, máis difícil. Dani de Ayala distinguiu o carácter dos pobos de Rioxa Alavesa: A diferenza da maioría de Álava, son bastante grandes para non necesitar unha da outra, e entón as cuadrillas nacen por municipios e as relacións cos pobos veciños son escasas, aínda que foron espazos de encontro: Laguardia, Viana, Oyón... Para Landa, suavizáronse as actitudes contrarias ao eúscaro, pero segue aí o receo ao eúscaro, nalgunha ocasión na farmacia ou con Olentzero ou no concello.

Azkarate puxo como mostra do cambio que se produciu o Bendimia Eguna: Maialen Lujanbio lanzou o pregón só en eúscaro. Non era o día máis fácil: uns a vender viño, outros a emborracharse, uns pais a ter que levar a cesta aos seus fillos... A xente colleuno moi ben, as vellas, emocionadas con Lujanbio, fixéronlle unha chea de agasallos, cantaron unha canción en eúscaro aprendida na época da República e dicían “non comprendín nada, pero emocioneime moitísimo!”. En casa de De Ayala tamén hai debates: “Ben, pero a maioría dos que estabamos na praza non o entendemos!” ou “De acordo, pai, el botou un verso, e bota os versos en eúscaro, cantas veces foi un pregón en castelán?”, e a continuación “A verdade, si! Pois entón necesitaremos unha chea de anos para igualar aos que estiveron en castelán”.

A última cuña púxoa Azkarate: Existe ou é máis modesto o desexo de organizar e loitar noutros lugares de Rioxa Alavesa? De pobo en pobo e de xeración en xeración, pero Marauri mencionou o Festival Terremoto e o gaztetxe dos últimos anos, ou a loita contra o fracking, o día do estudante, a Korrika alternativa. Os máis fáciles de unir para organizar as festas. Landa e Bes din que hoxe hai máis salsa que cando viñeron eles. Todos coinciden na importancia de tecer redes entre pobos e cidades na Rioxa Alavesa.

Aprender euskera onte e hoxe

Estes dous últimos lembraron que houbo un tempo no que a palabra “gozou” e hoxe en día óuvese “esforzo”, traballo, título... cambiaron os tempos. Os que coñeceron o eúscaro na ikastola non saltaron á lingua con ganas, estudaron na ikastola pero non o utilizaron. Como di Azkarate, a xeración anterior relacionou o eúscaro coa rebeldía, pero a eles veulles por parte dun profesor que lles esixía a disciplina do eúscaro, que lles fixo fichas, pero pouca cultura, e o eúscaro si, pero a esa aprendizaxe hai que engadir un “para que”. Lembra os libros lidos en castelán na ikastola, pero en eúscaro? “En eúscaro curto, lixeiro, sinxelo, e logo é tan curto, tan lixeiro e sinxelo, non interésache, por que sei Cen canóns por banda e non Mendi gora haritza?”, reflexionou. Hai moitos cambios de profesor, algúns quedan moi curtos no “exilio”, De Ayala ten, con todo, bos momentos de eúscaro no cerebro.

Marauri comparou coas matemáticas: “A miúdo pregúntase para que serven as matemáticas e hai que responder a iso, hai que introducir o eúscaro de forma transversal, como tentamos introducir a visualización das mulleres de forma indirecta, non só cun libro de eúscaro e literatura”. Landa puxo o exemplo dun vasco novel de 60 anos: “Cando eu estudei eúscaro o profesor era guapo, namorámonos do eúscaro e con el: a música, a cultura... pero os profesores de eúscaro de hoxe son simples caabrones, suspenden aos alumnos”. Hai que buscar ese “clic”: Historia, cultura, música, bertsolarismo, universidade...

Marauri fixo “clic” para falar en eúscaro con dous amigos na DBH 2, hoxe énchense a medias; logo elixiu Leioa en lugar de Logroño para a universidade, entre outras cousas, para facer un segundo “clic”. Coa última lectura fixo a última "klika": A noticia ao principio resultáballe moi difícil, pero unha vez afeita, arranxouse moi ben. Ultimamente fixo “clic” coa literatura no grupo de lectores de Rioxa Alavesa: “Tamén hai que aprender a ler, aí hai outro ‘clic’”. Landak: “En Azpeitia o uso oral será do 90%, pero non lendo, eh! Alí está Berria, non se cantos tocarán, e un libro en eúscaro... bueeeno!”.

Dificultade para romper dinámicas

Cambiar os hábitos lingüísticos no seu país non é fácil cando o que ten diante é o seu tío, o seu marido e a súa muller ou sempre coñecida. Ademais, un empregado municipal, por exemplo, se non sabe eúscaro e faio en eúscaro, podería ofender: “El sabe que non sei, por que me vén en eúscaro?”. Marauri comenta que no gaztetxe tentou falar en eúscaro coas novas relacións, para empezar o costume lingüístico en eúscaro. Pero, por exemplo: ir á localidade veciña, pedir algo en castelán na farmacia, dar a volta ao botiquín e ver a chapa do Euskararen Aldia en Rioxa Alavesa #gertatu atzenarida. Coinciden en que falta planificar que a masa menor de 40 anos que estudou en eúscaro, máis aló do ensino, traballe en eúscaro nas súas profesións.

Aos poucos foise modificando a situación, pero despois de moitos anos para pór na Cuadrilla aos técnicos de Eúscaro e Igualdade, a pesar de que unha vez que haxa problemas danse por resoltos, “hai que estar encima” para sacar sempre os carteis en bilingüe ou programar a cultura en eúscaro. Segundo Andoni Landa, “a administración tamén debería impor un pouco: cando viñeron as prohibicións de non fumar, por exemplo, a sociedade non se vía reivindicando iso, daquela prohibíndoo, e, xa está, traia monitores, grupos de música, teatro en eúscaro”.

Por outra banda, moitos mozos desprázanse para estudar e entón algunhas cuadrillas desfanse. Segundo Azkarate, quen queira vivir en eúscaro, co seu mea culpa, poida que sexa máis atractivo saír do pobo.

Periferia

“A de Rioxa Alavesa e en eúscaro!”, “En Euskal Herria si estamos, no sur, na fronteira, pero en Euskal Herria”, “si, a de Oiondar e en eúscaro, e tamén leo a prensa en eúscaro”, “Si, ti a de Oiondarra, pero a túa nai ou o teu pai, ou avó?”, “Son euskaldun berri zaharra”...

Aínda senten fose dos ollos de moitos vascos, menosprezados por sumar. Azcarat: “Ti defendo o teu dialecto, paréceme moi ben, pero a miña loita non é iso, e gústame que che escoites, porque eu non teño a áncora do dialecto, péganme as palabras que me gustan, podo reter un do norte ou calquera, a miña loita é o euskara ecléctico. Parécenme moi interesantes algunhas das identidades vascas das periferias que se están desenvolvendo: cando aceptas que non podes chegar a ese modelo, porque non naciches alí, porque non es un vasco xenético, tes que superar o sentimento de vasco de segundo grao e o teu vasquidad, esa identidade está para ver como se van a unir nosa vasquidad e a súa”. De Ayala: “O perigo da historia única segue existindo: os vascos foron cazadores de baleas ou baserritarras que tocan o txistu ou a trikitixa, pois entón igual non me vou a sentir vasco, é vasco quen traballa nos viñedos e quen toca a gaita”. Campos: “En Ttiki-ttaka sempre pasamos todas as iniciativas por noso filtro”. Brazos: “Os medios de comunicación do mundo vasco raramente dan noticias sobre nós, moito máis nO Correo, pero para mal”. A Alea, de Álava, tamén lle miran cun ollo o xesto e co outro a cella levantada.

Por último, unha petición ao mundo vasco: “Por favor, cando veñan aquí non o fagan en castelán”.