A vostede gústalle falar en eúscaro e non pódeselle recoñecer que é arxentino...
Gústame moito o eúscaro, gústame o eúscaro e aprendo con ganas. E, ao meu favor!, non teño vergoña, non me importa cometer erros, cando estamos a falar todos cometemos erros… Entre os alumnos, en cambio, son varios os que non queren falar, con medo a equivocarse. Eu non teño nada diso, estou equivocado, pero adiante. Tamén cometemos erros na nosa lingua materna, son propios da fala: non facer frases enteiras, non redondear o que queremos dicir… Hai persoas que falan como escrito, que non saben falar doutra maneira. Aburridos, verdade? Ja, ja…

Falas estupendamente…
Non sei como acertaches a aprender tan ben… É a
forza do amor. Non é máis. Xa llo dixen antes, amo o eúscaro. Empecei a estudar eúscaro en 2009 na asociación Euskaltzaleak de Buenos Aires. Durante os dous primeiros anos non fixen máis que ir a clase. Empecei de cero, non sabía nada, nin “si”, nin “non”. Nada. E en canto empecei a estudar, namoreime do idioma. E, por exemplo, no caso das danzas vascas non me ocorreu iso. Só estiven unha vez na Semana Vasca de Arxentina. Non son moi folclórico, se queres. Neste sentido non son un estereotipo da diáspora. Eu teño unha forte relación coa linguaxe especialmente. Atráeme. Porque a estrutura que utiliza para construír frases!

En Euskaltzaleak, dixo que só ía ás clases de eúscaro...
Acudía a clase, pero non participaba nos encontros nin nos actos de Euskaltzaleak: o meu traballo era ir a clase e íame chinchando dúas veces á semana, e realizaba sempre os traballos da escola. Así pasei dous anos. Logo empecei a participar nas iniciativas de Euskaltzaleak e, ademais, en 2011 tamén entrei no programa Euskara Munduan. Avanzé moito ese ano, e voulle a dicir por que: o programa dura catro anos, e eu entrei no cuarto. É dicir, quero dicir que os meus compañeiros cumprían o cuarto ano e, por tanto, sabían moito máis que eu. Tiven que estudar pola miña conta para chegar ao seu nivel. & '97; Recordo como fun aprendendo a paradigma zer-nori-nork, a forma do pasado, só eu, e confundilo. En 2012 vin a Maizpide, estiven tres meses en Lazkao, de setembro a novembro, e aprendín moitísimo.

E ao volver a Buenos Aires?
Á volta, tes que facer a vida diaria! Alí non podemos falar todos os días en eúscaro. Menos mal que queremos recursos: Internet, eitb.eus/nahieran… Pero iso tampouco é algo cotián. Temos a sorte dos euskaltzales, porque temos varias opcións, algúns profesores, algúns amigos, que saben eúscaro. Pero de Lazkao volvín a Buenos Aires e empecei a dar clases en eúscaro. Primeiro, claro, aos que querían empezar a estudar, e así, máis ou menos puiden manter o meu eúscaro, porque se aprende moito de ensinar, tes que pensar como explicar as cousas, identificar os principais erros que cometen os alumnos… Doutra banda, gústame ler, antes lía en castelán, e logo empecei en eúscaro.

Que ler, por exemplo? Prensa, literatura, ciencia?...
O que máis me gusta é un escritor: Joseba Sarrionandia. En 2012, cando estiven aquí, comprei todas as súas Narracións. Entón era moi difícil para min, pero o collín e leveino a Arxentina, coma se puxéseme un desafío. Ese foi o meu primeiro paso coa obra de Maiz[onandia]. Custoume moito ler, pero terminei o libro! E desde entón seguín lendo máis libros del: Eu non son de aquí, Amigo xeado, será o Colosal, as cartas a Ainhoa, o malestar das palabras, o primeiro dos candidatos dA Habana: A vida non é moi perigosa?... Tamén comprei os outros dous dA Habana. E o ano pasado, por favor, escoita e grava ben Somos mouros na pandemia? Lino. Cando o comprei pensei: “Pero cando teño que ler isto?”. Quería ler con algún outro amigo, como en colaboración, para facilitar a lectura, que libro é complicado, e ademais eu non sabía nada da historia de África.

Pero vostede leuno...
Si. “Se non leo en Pandemia, non o vou a ler nunca!”, díxenme e lino durante o confinamento. Gustoume moito, moitísimo. Agora é a miña biblia! Todo está aí. O criado está en África e desde África explícao todo. É fantástico! Para rir, chorar, ou para enfadarse! E a economía, a política, a historia, a lingua… Todo está aí. E a verdade é que Lendo a miúdo é difícil ler outra cousa. Con todo, Kirmen Uribe, Karmele Jaio, Bernardo Atxaga, Uxue Alberdi,

Eider Rodriguez… linos. Pero menos.
É alumno de Lazkao e profesor de eúscaro de Buenos Aires. Iso é o que aprendiches, o maxisterio?
Non… Estudei filosofía, pero me dei conta de que en filosofía non é moita verdade. E de alí fun ao teatro. Pero vivir do teatro é difícil. O pasado sete anos fun administrador e coordinador dun teatro en Buenos Aires. Deixei de traballar e vin a Maizpide en xaneiro. Ao volver veremos o que vén. Serei profesor de eúscaro, pero de aí non se pode vivir. Máis que iso é necesario. Págannos pouco. Ensino o eúscaro porque o quero.

Porque o queres, di. Aprendiches euskera e o demostras. Vostede fixo máis que moitos de aquí… Sei que
o uso do eúscaro é un problema. É evidente. Con todo, eu destacaría o outro lado: eu teño a oportunidade de vir aquí e falar en eúscaro coa xente, e aproveito cada segundo para facelo. Iso é o que vale. Pero sei a situación aquí. En calquera caso, en Euskal Herria eu sempre falo en eúscaro. Percorrín once mil quilómetros para vir aquí e falar en eúscaro! Por tanto, aquí, en eúscaro!, e, por tanto, unha vez, ir á estación de tren de San Sebastián, dirixirme ao portelo, preguntar pola hora do tren, o prezo do cartón… eu sempre en eúscaro, e a de portelo en castelán. Pero como me entendía, así foi como fixemos a entrevista: eu a pregunta en eúscaro, a mesma resposta en castelán. Unha entrevista de cinco minutos! Tamén me enfadei...

Aquí moitos non saben eúscaro. Nas autoridades son once.
E un cantante de moda dille igual que vai facer o seu próximo disco en inglés… E quen son para xulgar a ninguén? Eu vou facer o meu, o meu esforzo. “Non queres aprender eúscaro? Síntoo, ti perdes a oportunidade, porque é unha lingua moi bonita”. Nada máis. Non son policía lingüística, porque teño a oportunidade de falar en eúscaro aquí, tanto en Lazkao como en Aretxabaleta. Teño amigos coñecidos en Euskaltzaleak en Aretxabaleta...

Á volta non sabes que vas dedicar ao teu traballo, senón que aprenderás eúscaro.
Si. Con todo, o ano pasado só tiven un equipo e debido á pandemia actuamos online a través do zoom, desde marzo até fin de ano. Foi moi canso. Aos meus alumnos gústalles máis que a min facer clases con zoom! Non sei si pásano ben, ou que é, pero non perden clase. Poden facer pementos, pero non o fan! Conéctanse cada clase desde o primeiro minuto até o final! “Que, estades cansos?”, pregúntolles á hora de terminar a clase, pero que eles non: “Non, non, estamos ben, segue, segue!”. Prefiro as clases presenciais, gozo moito máis, gústame de verdade, pero de momento non se pode.

Que lugar ocupa o eúscaro nas euskal etxeas arxentinas? Hai unha
chea de centros vascos en Arxentina, e todos teñen, polo xeral, un grupo de baile, un frontón, un restaurante… En canto ao grupo de eúscaro, sempre está á marxe. En Buenos Aires, por exemplo, hai centros vascos con máis sede que en Euskaltzaleak, pero quizais non con máis alumnos. En Euskaltzaleak temos unha chea de alumnos. Agora mesmo non sabería dicir exactamente, pero cento cincuenta? Polo visto. Euskaltzaleak, pola súa banda, tamén ofrece cursos online, especialmente este ano, o que tamén axuda moito. Por suposto, tamén hai alumnos presenciais. Estes agrúpanse na sede. Non o ano pasado nin este ano, pero si o resto. O programa Euskara Munduan do Instituto Vasco Etxepare impulsa as clases de eúscaro en Arxentina, Uruguai, Chile e Brasil, e grazas a este programa, moitas euskal etxeak imparten clases de eúscaro. Para iso, fórmase especificamente ao profesorado local. No meu caso, fixen o estudo B2 dentro do programa Euskara Munduan en 2018 xunto con outros profesores de eúscaro de Buenos Aires, e grazas a este programa, por exemplo, este ano viñemos once profesores de Sudamérica a Lazkao. Eles foron, e eu estou aquí, esperando o C1 en xuño.

Teñen éxito os cursos online en Buenos Aires?
Si. Buenos Aires é unha cidade moi grande e ás veces moi caótica. É posible que o eúscaro non teña tempo para ir á escola e vir. Cando eu empecei a estudar, por exemplo, faciamos clases dúas veces por semana; quero dicir presenciais. Agora ninguén quere iso. Unha vez á semana, o mellor! É posible que teña que atravesar a cidade para ir á sede de Euskaltzaleak, e o tempo que tarda en facelo non se pode saber! Nun, que o metro se detivo e no outro, que hai unha manifestación e que non se pode pasar. Así é sempre en Buenos Aires, é unha cidade caótica na que tes que pasar un tempo para chegar aos lugares. Os cursos online son unha alternativa.

Que lle levou a clases de eúscaro? Por que empezou a aprender eúscaro?
Mire, pois… O noso pai naceu en Oroz-Betelu. José Luís Inda Erdozain por nome. Non sabía euskera, pero si os seus pais. Non coñecín aos meus avós porque morreron moi novos. Cando o meu pai tiña 11 anos, a familia trasladouse a Arxentina, en 1950. O noso pai acordábase con moito agarimo da época vivida aquí, e lembrábase que non tiña nada que ver co eúscaro. En 2004 o noso pai enfermou e morreu. Foi un gran golpe para min. O meu pai marchouse sen darse conta, e ocorréulleme empezar a reflexionar e a aprender eúscaro. Sempre tiven o desexo de recuperar a linguaxe dos meus avós. Os padriños eran Bibiano Inda Garde e Martina Erdozain Urbelz. Estou a estudar Batua, pero o seguinte paso será estudar o dialecto de Oroz-Betelu ou Artzibar.

Fálase euskera en Oroz-Betelu?
Non, hai tempo que non. Teño os meus curmáns alí, todos son castellanoparlantes, non entenden por que estou aquí aprendendo eúscaro. “Viñeches a estudar eúscaro desde Arxentina?”… Non se lles mete na cabeza. Por exemplo, o meu pai dicía que os pais non falaban euskera, aínda que falaban entre eles. Pero lendo a historia dásche conta de que o eúscaro estaba prohibido falar na rúa, e que cando non estaba prohibido, era perigoso falar en eúscaro. A miña tía, a irmá do noso pai, tiña catro anos cando se foi de aquí. O seu primeiro recordo é que no pobo de Tandil [Arxentina], na rúa, está collida da man da súa nai e vénlles outra muller. Tamén o Euskalduna. Á nai falóuselle en eúscaro e a reacción da nai é intimidar e nervioso, e contestar en castelán. Leváronlle moito medo de aquí a alá. Logo soubemos que o seu avó Bibiano foi tido na lista negra e tivo que marcharse. Pero o meu pai non sabía iso. Nunca falaron diso, ao parecer.

Dixo vostede que os curmáns de aquí non entenden as súas ganas, esa torpeza de aprender eúscaro.Os curmáns do noso pai que están
aquí non tiveron a oportunidade de aprender euskera, como o noso pai. Os seus fillos si que foron á ikastola. Pero, mire, na nosa casa fomos tres irmáns. A miña irmá é maior, a miña irmá é máis nova. Existen no pobo do noso pai, Oroz-Betelu, pero en canto ao idioma, non teñen nada que ver. A miña nai é arxentina, non entende o meu desexo, pero me ve contenta e iso é o que vale. Eu creo que está afeito a que eu aprenda cousas que non “valen” para nada: Filosofía, teatro, e agora euskera! Niso son coherente, polo menos! Ja, ja... E non creas que a miña irmá, nin o meu irmán, entendan este amor. Pero, medio mal, respéctanme, entenderon que o eúscaro é algo moi importante para min.

Tantas teorías, praxes e pragmática e, ao final, o sentimento no teu interior, unha emoción.
Mire, en 2012, cando estaba en Lazkao, a asociación Gerriko organizou un acto convidado por Harkaitz Cano. Twist acaba de publicarse. Non lía o libro, claro, porque naquela época non lía en eúscaro. Convidáronme e fun… Cando comezaron a falar, deille a chorar. Sentín que a miña pertenza estaba aquí, que formaba parte da cultura e da lingua de aquí. “Eu son de aquí”, sentín “non son de Lazkao, son de Buenos Aires, pero... eu son de Eúscaro”. O eúscaro é o meu lugar, estou como o peixe na auga. Esa é a miña verdade… Creo que sempre busquei a verdade, como o filósofo: Estudei filosofía, non atopei a verdade, daquela o teatro atopei varias verdades. Pero a miña verdade, a miña, a doutros quizá non, está en eúscaro… e nos libros de Sarri. Ás veces penso que aprendo eúscaro para ler os libros de Sarri.

* * * * * *

JAUREGI
“Segue estando a casa dos nosos pais en Oroz-Betelu. Obsoleto, pero de pé. Chámase Casa Jauregi. Cando vin en 2009, entrei en casa. Estaba coma se deixarían a casa a véspera! Kedarra nas paredes da cociña. Ademais de todo, emocionáronme dúas cousas: o exilio por unha banda e a doce infancia do meu pai por outro. E rinme e chorei en casa dos meus pais en Jauregi”.

DA
OBRIGACIÓN “Non teño vergoña para falar, erros. Gústame aprender e falar en eúscaro e, por outra banda, non estou obrigado a iso, non teño obrigación de estudar, nin de ter un traballo nin de manter o traballo. No propio euskaltegi vese claramente quen está a aprender con ganas e quen está obrigado. E estes enfádanse coa linguaxe! Pero o eúscaro non ten culpa! O eúscaro é fermoso!”.

A última palabra
é ESTREA
“Reuninme cun alumno norteamericano en Maizpide. Vive en Londres desde hai tempo e é dramaturgo. Unha vez empezamos a falar de teatro e decidimos facer unha pequena obra. A estrea, pronto!”.