Henry Way Kendall (1926-1999) era escalador, ademais de premio Nobel de física, e aprendeu nas ranuras das paredes de Yosemite a apreciar ao aire libre o que non podía nos laboratorios ata que caeu e morreu mentres fotografaba a fervenza dunha cova de Florida. En 1992 escribiu unha advertencia á Humanidade, asinada por outros 1.700 científicos, dicindo que “iamos chocar aos seres humanos e á natureza”.

Vinte e cinco anos despois, en novembro de 2017, os científicos de todo o mundo publicaron outro documento: o segundo aviso. Nesta ocasión, máis de 15.000 firmas recibiron o maior apoio que tivo un artigo científico na historia. Segundo isto, aínda non fixemos os deberes, entre eles a revisión da economía baseada no crecemento ilimitado ou a recuperación dos ecosistemas. Camiñamos cara a un lugar descoñecido sen retorno.

Esta é precisamente a principal conclusión do estudo que coñecemos da man da economista da Universidade de Cambridge, Partha Dasgupta, que afectou de forma irreversible a numerosos ecosistemas, desde os arrecifes das corais até as selvas tropicais ou as montañas adxacentes á casa, e que estamos a piques de cruzar ese “punto de inflexión”.

Por encargo do Ministerio de Finanzas do Reino Unido, que leu ben, lector, esta vez non é unha iniciativa que saíu do despacho do departamento de Medio Ambiente, en febreiro fíxose público o ambicioso informe de 600 páxinas. De orixe india e nacionalizada británico, Dasgupta ten unha longa e prestixiosa traxectoria no campo das ciencias sociais, sobre todo investigando o esgotamento dos recursos naturais dos países en desenvolvemento. No informe (pdf) levántase o pau fronte ao sistema actual: “Como a biosfera ten fronteiras, tamén a economía global”, e cre que isto ten consecuencias “lexitimamente no que esperamos da empresa humana”.

Investir en resiliencia socio-ecolóxica

Nos tempos azoutados por Covid-19, membros da comunidade científica vasca tamén expresaron a súa opinión en diversos medios de comunicación durante o mes de febreiro, “a favor da reconstrución ecolóxica da economía”. A “sindemia” que, segundo eles, vivimos puxo de manifesto a vulnerabilidade do sistema económico e a existencia de seres humanos “eco-dependentes”.

Os científicos, citando a Dasgupta, afirman que “investir en resiliencia socioecológica” é necesario. É dicir, que debemos aumentar a capacidade de adaptación ás situacións de shock que nos traerá esta crise global, construíndo unha rede social forte de coidados mutuos e fomentando un medio ambiente san. Neste futuro resiliente, non caben as inercias dunha vella economía que prima a hipermovilidad e as “infraestruturas icónicas” fronte a outras necesidades da poboación, como o TAV.

O informe do economista indio non tarda en soar, moitos lle chamaron o “novo informe Stern”. Nicholas Stern escribiu en 2006 sobre o impacto do cambio climático na economía mundial e supuxo un fito ao pór por primeira vez cantidade aos custos de “non facer nada” fronte ao quecemento global.

Dasgupta foi un paso máis aló e puxo a biodiversidade no centro da economía. “Brindounos a agulla norte que necesitabamos”, afirma o recoñecido naturalista e escritor británico David Attenborough no preámbulo.

Algúns datos son, polo menos, reveladores. En comparación coa media das últimas decenas de millóns de anos, a taxa de desaparición de especies é hoxe entre 100 e 1.000 veces maior. Globalmente, 100 de cada millón de especies están a desaparecer no mundo e nas próximas décadas desaparecería o 20% das especies: “Estas cifras pon en perspectiva a mesma importancia que a presenza da humanidade na biosfera, e demóstrannos por que científicos e ecoloxistas afirman que é o sexto gran estamento biolóxico desde o inicio da vida”, di Dasgupta.

Necesidade de superar o indicador PIB

Na actualidade, só o 4% dos mamíferos que habitan no mundo é “salvaxe”, o resto compómolo o gando domesticado e os humanos. En 1950 vivían 2.500 millóns de persoas no noso planeta, na actualidade somos uns 7.700 millóns de Homo Sapiens. A actividade económica multiplicouse por trece e o Produto Interior Bruto (PIB) multiplicouse por quince.

Con todo, este crecemento económico conseguímolo eliminando os ecosistemas, segundo o economista: Entre 1992 e 2014 o “capital producido” per cápita (edificios, maquinaria, infraestruturas…) duplicouse, o “capital humano” (educación, sanidade, capacidade…) creceu un 13%, pero esoutro activo que non reciben as contas anuais, o “capital da natureza”, diminuíu un 40% neses anos (ver infograma).

O informe de Dasgupt lembra unha investigación publicada pola revista Science. Segundo isto, estes “servizos da biosfera” ou capital da natureza tiñan un valor de 33 billóns de euros na década de 1990, o dobre que o PIB mundial: “Podería pensarse que con estes datos deberiamos ter en conta a importancia da biosfera na economía, pero non foi así”. De feito, o valor da biosfera non se aprecia nos prezos de mercado, xa que está ao alcance de todos sen custo monetario. Este valor non ten nada que ver cos resultados a curto prazo, “senón co benestar do home e doutros miles de especies”.

O propio creador do PIB, Simon Kuznets, afirmou que este indicador macroeconómico non serve para medir o benestar do ser humano. Creou o PIB tras o crack de 1929 ou a Gran Depresión, pero para facer contabilidade nacional estadounidense. A partir da década de 1940, con todo, comezou a utilizarse para o ranking económico dos países do mundo e serviu de base para outros indicadores como o Índice de Desenvolvemento Humano utilizado polas Nacións Unidas.

O traballo reprodutivo, a economía mergullada, a calidade da educación, a igualdade social… Todo iso non se recolle no PIB nin no patrimonio natural. Dasgupta reivindica no seu estudo a superación deste indicador, “porque conduce cara a un crecemento e desenvolvemento económico insosteible”, e propón substituílo por unha idea de riqueza “inclusiva”, que contemple a biodiversidade e mellore o benestar non só dos actuais, senón dos futuros.

Pagamos por explotar a natureza

Ademais de realizar un diagnóstico da situación, o responsable da mesma pon dalgunha maneira en xogo os traballos realizados para o goberno británico. Así, pódese ler que “os gobernos de case todos os lugares do mundo agravan a situación pagando máis á xente que a protexer a natureza”. Neste sentido, o informe lembra que os combustibles fósiles, o estractivismo, a sobrepesca, a agricultura intensiva, a gandaría contaminante, como as grandes vaquerías… son subvencionados.

Dasgupta tamén nos fala do papel da tecnoloxía. Aínda que considera importante para reducir a pegada ecolóxica dos seres humanos, considera que “non podemos depender exclusivamente de ela”. Non atoparemos milagres en coches eléctricos, dixitalizados, hidróxeno, etc., teremos que “reestruturar” radicalmente as pautas actuais de consumo e produción. Para manter o estilo de vida actual das persoas de países con ingresos elevados, só necesitariamos 1,6 planetas como a Terra.

E, por suposto, os que menos perden son os que máis perden, mentres subimos o seu patrimonio natural. Isto non é só un problema demográfico ou técnico, senón que ten moito de xeopolítica. Hai que pór en marcha programas de soberanía alimentaria nos países pobres, aumentar o acceso das mulleres aos recursos financeiros, promover actividades e consumos sostibles… en lugar de pedir pelo á ovella. O informe de Dasgupt dio claramente: custaranos menos actuar canto antes en favor da biodiversidade que deixar as medidas para máis tarde.