Para os lectores que xa temos unha idade sen ser maiores, que chaman tan pomposo idade media, que é a condena, Anagrama é unha das editoriais referentes en castelán, si non é de referentes. Un rápido repaso aos andeis da casa asegúrao. Porque o primeiro que fago cando entro en casa allea é mirar a biblioteca –e xa sei que isto córreme o risco de que non me convidasen máis–, coa esperanza de atopar libros amarelados, grisáceos, negros, que me farán sentir como en casa.

Xa no meu traballo para o suplemento cultural máis importante de Euskal Herria, hoxe desaparecido, tiven a oportunidade de entrevistar a unha fermosa selección de escritores, non sei si a nivel mundial, polo menos internacional, clase media-alta, moitos do grupo Anagrama: Jonathan Coe, Jean Echenoz, Alan Pauls, Juan Villoro, por exemplo, máis cerca os cataláns Quim Monzó ou Sergi Pàmies, todos homes, punto negativo. Non poucos deles marcaron a miña carreira, non só no profesional, senón seguramente no persoal. Con todo isto quero dicir que a miña vida lectora, e en xeral a vida, moi diferente, creo que sería peor si non existise Anagrama.

Con esta pesada mochila, pois, tocamos o timbre do editor Jorge Herralde, dunha elegante casa situada na parte alta de Barcelona, nun sollío mediodía de primavera. Lali Gubern, a súa muller, o seu axudante, o seu mentor, abriunos a porta –que, a partir dunha esquina, o seu marido, acompañaralle, iralle apuntando continuamente, un nome aquí, unha data alí–. Ao pouco tempo de pasar á sala de estar para os invitados, Herralde apareceu tranquilamente, outra entrevista!, unha copita na man; ao principio pensei chea de viño, pero pola hora, e pola cor turbulento do líquido, Martinia podía ser tranquila.

Sentado, matricula ao xornalista e deixa caer a broma de non poder falar en eúscaro, comeza a aburrida palabra en castelán, saltando con facilidade ao catalán e intercalando expresións francesas, italianas ou inglesas naturalmente. “Quero cambiar de idioma”. Por un momento parece que estamos en calquera corredor da feira do libro de Frankfurt. Cústame imaxinar ante min que teño unha persoa que acumulou 50 anos de experiencia, que publicou máis de 4.000 títulos, un construtor dun catálogo que para moitos xa é inesquecible.

Do político á literatura

O traballo de edición de cinco décadas sobre as costas é difícil decidir que momento retenería. A primeira década, que vai desde o nacemento da editorial até o desencanto que trouxo a transición política española, “foi unha época de gran ilusión, pero tamén de grandes gretas, un continuo choque coa censura” (nove libros foron secuestrados a Anagrama, catro deles tras a morte de Franco). “E un día consegue pasar un libro por sorpresa, “Sobre a psicoloxía da incompetencia militar”, que enviei ao Tenente Xeral “Amigo íntimo Muñoz Grandes” de Franco. Preguntado si a editorial era máis vermella e radical que o editor naquela época, Herralde responde que si, “pero este editor era o que sacaba eses libros, tomando todos os riscos”. Lembra a flor que lle botaron en Manolo Sacristán, o pop comunista catalán da época, segundo el “era a editorial máis esquerda de España”.

Cambiando a situación política, coñeceron unha gran crise que puxo en perigo a propia supervivencia da editorial: tiveron problemas económicos co distribuidor, queimou oficinas pola ultradereita e, sobre todo, comezou a baixar a venda do libro político a partir de 1977. “Os lectores deste tipo de libros desapareceron, case dun día para outro, despois de que o PSOE gañase as eleccións: uns foron á India, outros empezaron a picar, os libros políticos quedaron no almacén en po”. Seguía a tendencia á literatura, publicara Charles Bukowski, Tom Wolfe, pero os libros políticos quedaban cubertos. A literatura vai coñecer certa liberación neses anos, e en certa medida o editor.

O Panorama de Narrativas, que arrinca en 1981, é o caso das coleccións Narrativas Hispánicas, que arrincou en 1983. Os que deron un verdadeiro impulso á editorial e fixéronlle adquirir o lugar central que ocupou nas próximas catro décadas no sistema literario español. A primeira, “unha especie de colección Du monde entier da editorial Gallimard”, é dicir, unha colección de escritores de primeira liña a nivel mundial en castelán, con eses identificativos de cor amarela, que o editor do Planeta chamaba “febre amarela”. Nel publicáronse numerosas obras e autores que se converteron en clásicos contemporáneos e que nun principio eran completamente descoñecidos, como o British Dream Team (Martin Amis, Julian Barnes, ou o Premio Nobel Kazuo Ishiguro).

A segunda colección aproveita as peles grisáceas e mostra autores que escriben en castelán. Alí creceron Carmen Martín Gaite, Alvaro Pombo, Soidade Puertolas ou Rafael Chirbes –“Os seus inicios foron dubidosos”, di a editora–, e máis recentemente Marta Sanz e Sara Mesa. Tamén escritores latinoamericanos, destacando sobre os demais ao chileno Roberto Bolaño. “Os autores déronme máis satisfaccións, son os verdadeiros protagonistas da edición, e tratei de manter unha relación próxima, non só profesional, podo ir tranquilamente a tomar unha copa con eles”. Así conseguiu Anagrama cambiar e consolidar o panorama contemporáneo da lectura en España nos últimos 40 anos.

Escritores vascos

O que seguramente foi a editorial máis importante en castelán, en cambio, iniciouse cun libro en catalán. “Por casualidade”, con dous libros previstos por cada colección, pero L’de viure de Cesare Paves (O oficio da vida) e Tristos tròpics (Trópicos tristes) de Claude Levi-Strauss chegaron primeiro, “dous libros terribles”, para o 23 de abril de 1969. A colección catalá non tivo éxito, pero tampouco chegaron a vender 300 exemplares do libro, “sendo obras mestras”. A colección interrompeuse con cinco títulos. “Parece que naqueles anos non había xente para ler libros traducidos ao catalán”. En 2014 púxose en marcha a colección Llibres Anagrama, en catalán, con autores orixinais –Irene Solà, Mercè Ibarz– e traducións. Agora parece que tamén hai xente disposta a ler as traducións en catalán.

Abrindo o melón das denominadas literaturas periféricas, citeille a ausencia total dos autores que escribiron en eúscaro. “Naqueles anos o único nome que escoitabamos era Bernardo Atxaga. E estaba tomada, claro”. Hai autores vascos que non escriben en eúscaro no catálogo de Anagrama, como Marie Darrieussecq ou Miguel Sánchez-Ostiz (“publiqueille varios libros, magníficos”). No momento non lembrei que Hasier Etxeberria tamén tiña unha estreita relación coa editorial, até o punto de entrevistar a Paul Auster no programa de literatura de ETB Sautrela, “Jorge Herralde é realmente un gran editor, non hai dúbida”, escribiu Etxeberria. E non me atrevín a dicir que todo escritor importante e amigo vasco sempre soñou con publicar en Anagrama, no Panorama de Narracións con tapas amareladas, claro.

Até agora falamos do editor Herralde, pero con nome propio xa publicou tres libros que veñen demostrar que o editor é un escritor frustrado e que ten vontade de deixar testemuño do seu traballo en 50 anos. “Bo, o editor tamén é, en certa medida, escritor: os nosos libros serían as palabras do escritor e o catálogo a novela”. Acaba de publicar un novo libro, Os papeis de Herralde (Os papeis de Herralde), escrito por el de forma incorrecta: Xunto á historia de Anagrama, realizada polo ensaísta Jordi Gràcia, pódense ler decenas de cartas escritas e enviadas polo propio Herralde, dirixidas por escritores, outros editores, axentes literarios, críticos literarios. “Parece que as cartas espertaron interese, non será moi habitual ver a un editor pelexando coa xente literaria”.

Non é moi habitual, nin moito menos, que coñecendo o hermetismo do sistema editorial, os conflitos internos, as contas numéricas, os imprevistos persoais véxanse desa maneira. Non é moi habitual descubrir unha carta de Herralde ao crítico literario Rafael Conte: “Acabo de ler, co voto que podes imaxinar, que así define o meu traballo como editor desde o teu pope-pulpito nO País: ‘Anagrama aposta pola literatura lixeira’. A pesar da dureza dalgunhas cartas, “nunca se me pasou da cabeza negar o saúdo a ninguén, ou pechar algunha porta por críticas negativas”. O contrario sucedería, e alguén daría o golpe de porta á relación con Herralde, como o escritor Javier Marias, que foi tan notorio o inimigo público entre ambos.

A tarefa dun editor

Con todo, é tarefa dun editor esta tarefa de marcación? Como se lle pide a un escritor que estea por encima da crítica, se resulta feo que un creador afogue o traballo do crítico, ten que baixar a eses barros o editor? Tamén existen, por suposto, mitos negativos sobre Herralde: contratos inxustos, tratos inllevables, a chulería dos avances. E tamén hai quen conta a historia de Anagrama segundo os inimigos de Herralde: na primeira etapa foron Franco e a desilusión; na segunda, O País e a axente Carme Balcells. Se se define máis un editor que polos libros que publicou, polos que non publicou, pode haber un verdadeiro valor destas cartas no que non mostran.

Pero, que é o que arrepinte máis ao editor, aos bos libros que non publicou ou aos malos libros que publicou? “Libros malos? & '97; Que caricia! O único que me interesou é publicar libros non só bos, senón tamén pertinentes. Creo que non deixei pasar bos libros. Houbo bos libros que non puiden publicar, iso si, porque normalmente os grandes grupos editoriais fixeron ofertas fóra de lugar”. De feito, a incorporación de grandes grupos empresariais ao mundo da edición nos últimos anos dos 80 supuxo un cambio de paradigma. “Estes grupos poden pertencer a cadeas de televisión, librarías, etc., e pagar a barbaridade por un escritor non lles desbaste a economía. Pero tamén o superamos”.

Alguén pode ver a Anagrama como unha gran editorial, mesmo agora desde que Herralde vendeu as súas accións ao grupo italiano Feltrinelli en 2014. “Anagrama é unha editorial que cambia de propiedade pero segue independente, como sempre, pero cunha nova dirección”. A política da editorial foi non ir pescar aos máis pequenos: “Ningún pequeno editor poderá dicir que lle quitei un autor”. Continúa, por tanto, coa súa vocación de pequeno editor, facturación media e gran editorial literaria. Aínda que o propio editor tamén cambiou, xa que Herralde xubilouse en 2017. “Eu puiden elixir a Silvia Sesé e estou moi contenta. Temos unha relación perfecta, falamos moito, coméntame cousas, eu a el. Agora son un tótem antigo en Anagrama”.

Confesounos moito que leu sobre todo neste último ano “quizais máis que nunca”. Libros de memoria, recordos, editores, editores, escritores; “son un almohadillado insaciable”. Por suposto, tamén os libros de Anagrama. Non perde fío. Hai quen di que a editorial xa non é o que era. Perdeu a influencia e o espírito de outrora. Atópase no centro do respectable, correcto e discreto na actualidade, perdendo o espírito crítico, provocador, transgresor do pasado. Outras editoriais ocupan agora ese lugar que Anagrama ocupou durante décadas. “Quen sabe. Cumprir 50 anos e estar tal e como está, paréceme un gran éxito, por moito que a editorial se desprace mañá mesmo”. Antes de dar por terminada a entrevista e deixar a casa de Herralde, díxenlle que lle vou a mandar en castelán o resultado do que falamos. “Non tes por que. Fíome. Logo falaremos, se fai falta”.