A socióloga Carmen Ruiz Repullo explica con claridade nun vídeo o que é a Escaleira da Violencia, como empeza a parella tentando saber onde e en todo momento o que está a facer, ata que aos poucos vai illando e illando a esa persoa de todo o resto, condicionando a súa forma de vestirse e o seu comportamento… ata que aproveita para darse conta o desprezo, a humillación, a ameaza, o medo e mesmo a violencia física. Todos estes pasos previos á aparición da violencia física teñen como obxectivo que o alumnado identifique e tome conciencia da realidade que hai detrás dela na escola pública Toki Alai. Para iso, traballan o tema gradualmente e cun nivel de profundidade crecente na Educación Secundaria Obrigatoria, desde o primeiro (alumnado de 12-13 anos) até o cuarto curso (de 15-16 anos).

A responsable de Coeducación do Centro, Beatriz Rubio Perales, aclarounos que realidade maniféstase no alumnado a través da actividade. Fálanos dunha tendencia moi xeneralizada: o control por móbil, até o punto de coñecer o contrasinal do móbil da parella, e os celos no control. As mozas valoran positivamente un punto de control, asumido así desde o mito do amor romántico. A miúdo asocian co amor “entregarse por completo”, é dicir, ter que actuar con total transparencia, sen ningún segredo. “Por que a parella ten que saber todo de ti? Por que non podes ter un campo na túa intimidade, as emocións e o pensamento interno que queres que sexan para ti?”, exponlles Rubio. Os alumnos sorpréndense, pero o educador quere dicirlles que non hai por que espirse do todo por estar nunha relación de parella, que iso tamén é control, dalgunha maneira.

Cal é a reacción de moitos mozos? Pois denunciar que elas tamén se comportan de forma similar nas relacións heterosexuais coas mozas, controlándoas ou afastándoas dos seus amigos. E así é, pero os estudos din que o mozo non segue a escaleira máis aló dos primeiros pasos, senón que se cansa e curta antes de chegar aos escasos banzos da escaleira. Entón, por que as mozas seguen subindo? “Porque o que a construción de xénero esixe a uns e a outros é diferente, e ás mozas ensináronnos a soportar; e temos interiorizado tamén o mito do amor romántico, pensamos que imos cambiar ao mozo, que o amor vai cambiar á nosa parella co tempo”, di Rubio. En definitiva, para estes mozos son as primeiras relacións de parella, e o modelo que recibiron non está a repetir máis que as actitudes que aprenderon. No caso das mozas, a mestra ten claro que no punto de partida de moitas condutas está o mito do amor romántico; no caso dos mozos, o punto de partida é o sexo: a necesidade de imaxinar un macho alfa, dar esa aparencia, repetir o modelo que reciben a través da pornografía e sinalar que eles teñen o control. “Imaxínache, en clase de sexualidade un mozo preguntoulle ao profesor se estaba mal que mentres practicaba o sexo non quixese angustiar á súa noiva”.

Metáfora de ra en auga quente Cal é a
reacción de moitas mozas? Pois recoñecer que nas relacións sempre son eles os que ceden ante as diferentes situacións. E explícaselles que iso é a Escaleira da Violencia, que sempre estamos a ceder. Outra reacción típica entre as mozas é acusar á propia vítima de por que non corta a relación, por que non sae da escaleira. “De acordo, non deixou a relación, pero ninguén lle dixo que ten que deixala e quizais o que está dentro non vexa a situación tan clara como os de fóra –explícalles Rubio e cóntalles a metáfora da ra–. Si metes a ra nunha cazuela coa auga fervendo, salta; si metes a ra en auga morna e aos poucos vas quentando auga, a ra non se dará conta e ao final non terá capacidade para sacala; alguén necesita meter a man e sacala. E os demais temos que ser esa man, esa axuda”.

Un sinal de que a Escaleira da Violencia vive entre os mozos de hoxe, miradas, xestos e murmuracións entre os alumnos que se poden ver en clase mentres falan do tema. E non diante de todos, pero ao acabar a clase achégase unha ou outra á mestra, a dicir que normalmente a moza, algún veciño, non un mesmo, vive un caso similar, que está controlada en todo momento, que se afastou da cuadrilla. “A nós chéganos que ten problemas na cuadrilla, rastrexa un pouco e detrás aparece a miúdo unha relación de parella tóxica”.

Que farías ti?
Expoñen diferentes situacións en clase para analizar o papel das persoas que están fóra da relación tóxica da parella. Os amigos estades xuntos e Iker dille á súa noiva que así vestido non vai con el, a súa amiga Laura hai tempo que non salgue convosco, sempre pon escusas, con Irati sentes moi incómodo, porque mira todo o tempo ao móbil, whatsapeando con el… Ti que farías? Segundo o profesor, case todos os alumnos danse conta de que o que ocorre nestas situacións non é axeitado, pero os que se atreven a intervir de aí (a dicir algo, a axudar) son moi poucos. “O que a miúdo escoitamos é ‘non son as miñas cousas, como vou entrar nunha relación de parella?’, e nós tentamos facernos entender que si vemos algo inadecuado poden intervir para combatelo, ou si non contalo a algún adulto de confianza”.

O último paso da actividade consiste en pensar como debe ser unha relación de parella sa e caracterizala de forma construtiva. Fada, alegre, non celosa e fiel son algunhas das características que enumeran. “É curioso, dan moita importancia á fidelidade, son moi progresistas para algunhas cousas e moi tradicionais para outras”, sinalou Beatriz Rubio.

Debates enriquecedores entre mozos e mozas A responsable
de Coeducación cóntanos que sempre todos os alumnos traballaron o tema xuntos, pero desde hai pouco han intercalado dinámicas para que as mozas e os mozos fáganse separados. Estes talleres permiten realizar un traballo diferenciado e dialogar con máis profundidade sobre diferentes cousas; o condutor que traballa cos mozos é o home, a muller que se reúne coas mozas: por exemplo, utilizan estas dinámicas para traballar a fraternidad coas mozas e para reflexionar cos mozos sobre o modelo de masculinidad.

Iso si, Rubio considera que é fundamental reflexionar xuntos e escoitar. Por exemplo, os mozos e as mozas non sempre interpretan a mesma situación da mesma maneira, e xorden debates interesantes. No vídeo que acaban de ver, Ander meteu a man de Lorena por baixo da camiseta e a vista de Ander (contento) e Lorena (incómodo) son contrapostas, “pero non lle dixo que non o faga”, di moitos mozos, e as mozas, interiorizando a mensaxe que hoxe en día se transmite, responden: “Pero nin sequera díxolle que si, non lle deu permiso”.

Ademais, di que escoitar as vivencias e os medos do colateral é clarificador. Cando as mozas falan de frases que teñen que escoitar en relación co xénero, “se segues así non vas tirar mozos”, “leva moi pouca roupa encima”…, algúns mozos quedan sorprendidos, igual cando falan de medo. Nestas idades, os medos dos mozos están relacionados principalmente coa dor, os accidentes, a morte..., a acción e o risco. As nenas, pola súa banda, están focalizadas na imaxe física ou a violencia de xénero: “Contan que ao chegar a casa pola noite mándanlles unha mensaxe aos seus amigos para dicirlles que chegaron a casa, que levan as chaves nas mans de camiño a casa, que pasar por diante dunha gran cuadrilla de mozos é incómodo, por que teme quedar só no bar… e ouves a moitos mozos que non sabían que eles non sabían todo iso, que son novos, por iso é importante que os mozos ouzan todo isto, porque non son datos dunha estatística afastada, senón da vida da moza que se che sinta en clase.” O responsable de Coeducación di que hai mozos que serven para abrir os ollos, “e ao final óuveslles ‘cando estamos na cuadrilla non asustamos intencionadamente a ninguén, pero entendemos que si estamos na cuadrilla e no grupo, a moza que pasa só andando por diante poida sentir medo’, e iso xa é un gran logro para min”, recoñeceunos Rubio.

Para as mozas tamén é un exercicio útil porque “ao compartilas ven que non son parvos ou débiles por sentir eses medos, que un problema estrutural levounos a sentirnos así: non es intimidatorio, o mozo non é máis valente que ti, non é por ti, senón pola realidade que temos arraigada na sociedade”. Compartir isto é empoderarse, dar ferramentas para entender as situacións, explica a profesora.

Como traballar o tema cos mozos?A
Escaleira da Violencia ten como obxectivo empoderar ás mozas e darlles ferramentas, pero é responsabilidade dos mozos non provocar violencia machista e traballar con elas é imprescindible. O responsable de Coeducación di que hai un gran grupo de mozos que entende que as situacións expostas non son normais, pero algúns senten que se lles ataca cando se trata o tema na escola, están cansos do discurso da vítima e do agresor. “Tócanos traballar moito con eles, con novas masculinidades, con outros modelos e posibilidades… e tratamos de facelo de forma construtiva, para que a mensaxe non sexa ‘isto é porque eu son un mozo’, senón ‘que podo facer eu como un mozo para que isto non ocorra’, pero unha cousa está clara: a violencia machista é a violencia exercida polo home, e esa mensaxe non se pode evitar”.

A clave para Beatriz Rubio é o currículo, para que desde pequenos se afagan a traballar con textos que non fomenten o amor romántico, ou con exercicios que non reforcen os estereotipos en función do xénero. Di que as actividades espectaculares están ben, “necesitamos ese día de tormenta do 8 de marzo, pero tamén o sirimiri diario, para que non sexa algo que eu fago de cando en vez, ‘xa está coeducando a dar carraca’, senón unha visión que saia no día a día”. Fálanos de dous exemplos: acaban de elaborar un texto sobre un mozo biscaíño que fai ximnasia rítmica na materia de Eúscaro, e para eles non está relacionado coa coeducación, pero serviu para que reciban outros referentes. O segundo exemplo corresponde á materia de Historia: “Estudan a Revolución Industrial e a Primeira Guerra Mundial, pero non a loita das mulleres por lograr o dereito ao voto durante cen anos; para cambiala, xunto co profesor de Historia prepararon material e apuntamentos e traballaron o sufragismo”.

Ademais, Rubio di que ve ás novas profesoras, agora incorporadas ao sistema educativo, moi vestidas no feminismo e que lle axudan a aliarse na escola. Tamén entre os homes novos profesores, os que se afastan da masculinidad hexemónica son numerosos e estes referentes son moi positivos para os alumnos.

Resistencias organizadas
Dixemos que moitos mozos adoitan abrir os ollos, pero hai outros que non queren ver a realidade, e que as resistencias son cada vez maiores, cada vez son máis frecuentes e teñen máis intensidade. “Afrontar en clase non é preocupante, ás veces o obxectivo é o mesmo, están na adolescencia, pero o 25 de novembro queimáronnos a pancarta colgada, tiveron que vir os bombeiros e o 8 de marzo queimáronnos e destruíronnos as fotos que puxemos con mulleres significativas. E entón penso que cos mozos non estamos a traballar ben o tema, que non estamos a inventar e que temos que facer máis e mellor. Ao mesmo tempo, eu dígome que igual tamén é sinal de que estamos a facer ben desde o feminismo; en definitiva, a realidade é que os homes teñen que facer un proceso de despoder e moitos senten que o seu lugar se cambalea, por iso actúan así”.

A responsable de Coeducación destacou outro factor de forza das resistencias. As novas xeracións apenas consomen televisión, prefiren Youtube, e hai unha corrente de youtuber que nega a violencia de xénero, que son negacionistas da violencia de xénero. Pois os alumnos, sobre todo os mozos, van á escola vendo estes youtubers e repetindo eses discursos. Realizaron un exemplo práctico en clase: No computador de Beatriz Rubio introduciron as palabras “violencia de xénero” no buscador de Google, e o mesmo fixeron no computador do alumno que viu un destes youtubers. Os contidos que o buscador ofrece a un e outro son completamente diferentes: “A rede alimenta o mesmo discurso unha e outra vez, porque Google mostrarache catro contidos diferentes, e o que a miúdo interpretan os alumnos é que ese enfoque é o principal. É importante ofrecer ferramentas para entender que Internet pode producir un efecto burbulla”.

Avanzamos?Beatriz
Rubio cre que as resistencias, as xeracións novas, en xeral, están a abrir os ollos. “No ámbito da sexualidade, por exemplo, ven xestos, percíbese unha maior liberdade entre as mozas, e quero pensar que tamén van superar o mito do amor romántico”. Á fin e ao cabo, di que a idade dos alumnos da ESO é complicada, que a adolescencia está por milleiros, esa paixón por ser rebelde… “No bacharelato vese que as mozas xa están máis empoderadas e son máis capaces de ver o fondo das condutas mencionadas, identifican máis rapidamente os malos tratos e pon as limitacións máis rapidamente. Paradoxalmente, o número de relacións de parella tóxicas é maior, xa que teñen máis relacións a esta idade que na ESO”. Por iso segue sendo importante traballar a Escaleira da Violencia para que ninguén confunda a relación que nos desbaste co amor.