Vostede naceu en San Sebastián en 1941, pero un mes despois estaba en Pamplona.
É ao revés, si queres, porque os seus pais vivían en Pamplona un ano antes. O meu pai traballaba nunha empresa química na xestión. Con todo, tanto o pai como a nai eran donostiarras, estaban en estreita relación coa xente de San Sebastián, e preferiron ter fillos en San Sebastián, expresamente. Así nacemos o catro irmáns en San Sebastián, aínda que viviamos en Pamplona. Nos meus fillos fun eu o primeiro en vir.

Criástesvos en eúscaro?
Non. Naquela época, en San Sebastián, no ámbito privado, diría que o eúscaro se utilizaba en función do coñecemento e, no noso caso, non se utilizaba, salvo algunhas expresións. Con todo, recordo que na rúa de San Sebastián facíase unha grella en eúscaro, aínda que o seu uso formal estaba prohibido. Recordo que a auga mineral Insalus, aínda na década de 1960, levaba a bandeira española nas botellas. E que nas cabinas de telefonía de Tolosa podíase falar en castelán, francés, inglés ou italiano, pero non en eúscaro.

Non en eúscaro.
O eúscaro e a política formaban música silenciosa naquela época. O ambiente popular tamén sería tan intenso despois da guerra civil e da dura posguerra. Eu non me daba conta moito desas cousas. Con todo, teño dous recordatorios moi vivos. Unha, o meu pai contoume... Durante a Segunda Guerra Mundial, [Winston] Churchill díxoo na emisión francesa da BBC: “Il faut nous livrer da pestilence nazie” (Debemos librarnos da pestilencia nazi). E o outro, uns anos despois, o que eu escoitei… Estaba na barbaría e o xornal traía unha entrevista a Franco. En resposta ao xornalista, Franco afirmaba que Pierre Laval, antigo ministro do Goberno de Vichy que en 1945 foi a Barcelona en busca de refuxio, volveu voluntariamente a Francia. Lendo isto, o perruqueiro que me estaba cortando o pelo púxose ao lume dicindo en voz alta “Isto é o paroxismo da desvergoña!” (Isto é un paroxismo da desvergoña! ). Sorprendéronme a súa cultura e, sobre todo, a súa valentía. Así era o ambiente, que era de agridoce.

Nacido en San Sebastián, criado en Pamplona, cursando estudos en Zaragoza e Madrid…
Pamplona era do distrito universitario de Zaragoza e fun a Zaragoza en 1958. Pasar un ano aprendendo ciencias e logo á universidade. Estudei os programas de enxeñaría e cuestioneime si estudei Enxeñaría Agrónoma ou de Montaña.Gustábanme máis os montes e os bosques que o cultivo ou o crecemento, e decidín facer Enxeñaría de Montes. Entón só podía estudar en Madrid, e funme alí. A paisaxe de Euskal Herria húmida era o que eu quixera desde neno e o de Zaragoza resultoume árido. O de Madrid, pola contra, sabía que non era moito mellor, pero porque é unha saudacia que se supera e a Madrid!

Que ambiente había entre os estudantes de Zaragoza? Sería alí moitos vascos? A
verdade é que pasei pouco tempo gozando do ambiente que me rodea. Metinme de cheo no estudo. Quería terminar o curso canto antes. Pero si, había vascos en Zaragoza. Entre eles, o que era Xabier Arzalluz. Tamén o vitoriano Alberto Sarazibar, que logo sería o meu médico. Con todo, voulle a dicir un dos recordos máis agradables de Zaragoza: escoitar na primavera a canción da ave Upupa epops, do galo de luz, abrindo a xanela de clase.

Estudou Enxeñaría de Montes en Madrid, e tamén estudou en eúscaro, coa gramática de Andoni Urrestarazu Umandi… Si.
Nos últimos cursos da carreira estás máis tranquilo e tes máis tempo para sacar adiante outros temas que che gustan. No meu caso, o eúscaro estaba a esperar. Ouvía o eúscaro, desde que era neno, e pasábame moi preto, pero non me levei dentro, porque non sabía eúscaro. E non quería vivir con esa carencia. Así, unha vez comprei a gramática de Umandi na libraría Espasa-Calpe, situada na Gran Vía de Madrid, e empecei a aprender páxina a páxina. Por outra banda, en Madrid había un grupo de estudantes vascófilos cos que me puxen en contacto. Comezamos a organizar misa en eúscaro na residencia de estudantes Xoán XXIII, onde vivían moitos deles. Alí estivemos, por exemplo, Manuel Odriozola Lesaka e José Antonio Retolaza, creador da revista Kili kili. Manuel Odriozola impartía clases en eúscaro, intercalando cancións. Foron momentos agradables, puidemos coñecernos e conversar.

Alí foi onde se doctoró: Tiñas unha tese sobre a toponimia vasca (Especies forestais arbóreas na toponimia vasca).
Terminei os meus estudos en 1965 e, en canto ao doutoramento, dous profesores de Edafología en Madrid puxéronme a intención, pero non en Madrid, senón en Arrasate: Eran Antonio Nicolas Isasa e José Manuel Gandullo. Viñeron a Euskal Herria para estudar as relacións entre Pinus radiata e a terra. Eu tiña vellos amigos as árbores e os nomes, e pensei que atopalos na toponimia era unha opción interesante e atractiva. Así xurdiu a tese. A correcta asignación dos nomes das árbores sempre é axeitada, e procurar que os nomes escuros ou difuminados sexan máis claros é sempre unha tarefa agradable.

Realizou os seus estudos en 1965. En 1968 estaba en
Vitoria… Si, despois de estudar, ofrecéronme traballo en Madrid, pero eu quería aquí. En Laboral Kutxa [Caixa Laboral Popular, entón] atopei traballo para axudar no asesoramento das cooperativas agrarias. En 1960, os pais alugaron o restaurante O Portalon e toda a familia veu a Vitoria. Eu fixen os de Madrid e vin aquí, a casa dos meus pais.

A primeira ikastola de Vitoria-Gasteiz é a de decembro de 1963. Daquel incendio xurdiu un grupo que mantivo reunións en xaneiro-febreiro de 1968 no mosteiro de Estíbaliz. O seu nome figura na acta dunha desas reunións.
Todos os domingos reuniámonos co P. Isidor Baztarrika Munduate, o Prior. Era un home e un mónaco acolledor e atractivo. O noso obxectivo era organizar misas e clases de eúscaro por toda Álava, e o lugar máis axeitado para iso foi Estibaliz. A policía tivo sospeitas políticas sobre estas reunións e nos xornais revelouse información errónea, en voz alta, sobre aquelas reunións tranquilas e amigables, e á porra para sempre as reunións. Cada cal funcionaría por separado.

Isidor, ou Isidro, Baztarrika. Non teño máis que saber daquel experto...
Direille. Ese ano, no outono, foi o Congreso de Euskaltzaindia en Arantzazu, a unión do eúscaro. Fomos xuntos o Pai Baztarrika e eu. Fomos todos os días. Ía a Estíbaliz, collía a Aita Isidor, e a Arantzazu. Á noitiña, a casa. Tiña un amigo de corazón e unha dor, e téñoo, dentro de min. Tamén bautizou ás nosas tres fillas en Estibaliz.

Había un ambiente de eúscaro nas décadas dos 60 e 70 en Álava?Fóra de
Aramaio, parte de Legutiano e algúns falantes da zona de Gorbeia, o eúscaro estaba practicamente perdido en Álava. Recordo que en Entzia, en 1964, a unha chabola chamábaselle “a txabola do vasco” (a chabola do vasco), porque alí había un pastor vasco. En Vitoria, pola contra, o eúscaro é escaso, polo menos se non é un fin de semana. Ao final da semana, Aramaio, Legutiano, Otxandio, Ubide e, sobre todo, os que viñan de compras da conca do Deba a Vitoria euskaldunizaban o ambiente, aínda que nalgunhas horas. Non ten semellanzas actuais. O cambio foi moi notorio, tanto en Vitoria como en Álava. Por exemplo, se comparamos Pamplona con Vitoria, a presenza do eúscaro en Vitoria é hoxe maior que en Pamplona, e hai cincuenta anos era ao revés.

En 1969 nomeáronlle membro correspondente da Academia...
Mentres traballaba en Mondragón e Durango, e en parte en Vitoria, fun profundando no mundo do eúscaro, e así tecín relacións cun bo número de traballadores da cultura vasca. O certo é que en 1969 Euskaltzaindia quixo estender a súa iniciativa a todos os territorios e para iso puxo delegacións en todas as capitais. En Álava, o Pai Baztarrika era membro correspondente da Academia da Lingua Vasca, e o ano pasado propuxo a dúas persoas que acudiron a esas reunións de Estíbaliz para ser nomeado correspondente e reforzar a representación de Álava. Ao parecer, Aita Baztarrika deu os nomes de Peli Martin Latorre e os dous. E iso é o que me fago en Euskaltzaindia.

A pesar da Academia da Lingua Vasca, sempre fuches enxeñeiro de montaña. Tes un traballo moi especial: 52 especies autóctonas e unha ducia de plantas exóticas, algunhas delas de Himalaya, foron catalogadas polo magnífico Canón Traseiro de Arraia-Maeztu.
Como sabes, o antigo poboado de Igoroin estaba dentro dunha conca. As ladeiras da conca estaban provistas de pequenas follas de carballo baixo o sol: Quercus faginea e Acer opalus. Na zona de sombra, cuberto de haxa: Fagus sylvatica. Estas pendentes de follas vermellas perfílanse no outono con belas cores rosadas. O val estreito do interior de Igoroin estaba cheo de vellos hortos da antiga mazá. E nestas pequenas hortas preparouse un arboretum con diferentes especies, no que se plantaron, entre outros, os abetos e cedros do Himalaya. Así fixemos ese catálogo. Con todo, despois, noutros departamentos alaveses, e a maior escala, tamén realizamos sesións de especies, xa sexa en Armentia, Albinagoia, Arrategi xunto a Herrera, Montoria, Labastida, Basauri de Okendo, Artxanda de Amurrio, Izúzquiza de Gamboa… en diferentes lugares!

Armentia, Albingoia, Arrategi, Basauri, Artxanda... Toponimia de Álava, do eúscaro.
A toponimia móstranos que Álava era euskaldun. Aí están os dous nomes da capital, os dous vascos: o primeiro, Gasteiz; o segundo, Vitoria, a Vitoria do século XII, que se converteu en Vitoria desde o principio na pronuncia dos vascos... Se nos fixamos na pequena toponimia, o romance navarro brotou polo sueste e polo suroeste o castelán, pero a maior parte do territorio alavés está infestado de toponimia vasca.

Linlle nalgunha ocasión que a toponimia alavesa tamén nos mostra algúns dialectos...
Si. O dialecto alavés, o alavés, ten un marcado carácter navarro e guipuscoano no leste. Cara ao oeste, como o biscaíño, pero sempre con matices ou vestixios antigos propios. José Luís Lizundia dixo que os topónimos vascos repítense por meridianos. E é verdade, polo menos así en xeral. É o caso de Larrea, tanto en Barrundia como en Amorebieta; Hermua, tanto en Barrundia como en Ermua de Bizkaia; Ibiña, tanto en Gamboa, Zigoitia e Vitoria-Gasteiz, e mesmo Ibiñaga, en Ibarrangelu; tanto en Zuia e Mendialdea como en Bizkaia. O caso da palabra ibiña é curioso: En Ullíbarri-Gamboa, nun documento do século XVI aparece o topónimo Errekaibiña, que parece ser que temos unha ibiña hidronima e que, no seu caso , é a variante occidental do vao. Máis ao oeste, en Arrato, temos o topónimo de Ubiñarrate, onde se realizou o ibina, ibiña e ubiña, ao estilo da binomía Orozko e o rectal.

Que relación teñen, en xeral, os montes forestais e o ser humano?A
paisaxe e os seres humanos son inseparables. A paisaxe forma parte da nosa casa. A nosa ampla casa. A famosa película sen paisaxe Metrópolis resúltanos asfixiante, por exemplo. As paisaxes da natureza son necesarios para o equívoco do ser humano, non hai máis remedio que coidalos e organizalos ben para manter a nosa casa e a nós mesmos sans. Hoxe en día, eu creo que o problema principal é o urbanismo das zonas urbanas e industriais. A evolución da natureza fóra do urbanismo vai depender do clima e das explotacións, pero na actualidade a situación é sostible. Outra cousa é o que ocorre nas cidades.

Que temos nas cidades?
& '97; Polas continuas obras que se realizan nos concellos! A fame de obras nos nosos concellos non ten por fin. Rompe e abre, golpea, sen saciar. En todas as cidades, e sobre todo nas grandes. Non se respecta a tranquilidade das persoas. As cidades parecen para obras e non para cidades, é dicir, para os seus ocupantes, cada vez son máis incómodas. A cidade non é para min, non é para cada un. Outro problema duro, hoxe, o do ruído. Nos últimos anos xeneralizouse a propagación do ruído. Ruído en domicilios, tendas, hoteis, hospitais, calquera lugar. Porque a “música de ambiente” de bares ou tabernas é amarela! Esta é a antinomía: o ambiente e a música. É máis, na maioría dos casos esa música non merece ese nome. Licenzas municipais para a apertura de terrazas, con independencia da poboación residente na zona. O uso dos móbiles, sobre todo no transporte público, é insosteible. Cada vez vexo menos empatía na sociedade.

Hai tempo que a economía sobrevive á ecoloxía…
Pero é imprescindible coidar a natureza, é a nosa casa! Tanto a ecoloxía como a economía contamos con recursos para coidar o fogar. Cada vez hai máis conciencia de que hai que coidar a natureza, pero no ámbito urbs ou urbano, na empatía que lle debemos ao outro, estamos cojiendo.