A tese deste ano realizouna o festival coa frase “Tamén son cousas que non son”. A iniciativa que se organiza cada ano en Pamplona cara a marzo non pretende ser unha colección dos coñecidos como documentais clásicos, senón que, lonxe diso, búscase un punto de vista contextualizado, propostas experimentais e rupturas coa ficción. A ambigüidade que propón a lema, por tanto, vén perfectamente ao festival.

Neste fío, a película de Lameiro é un dos puntos de vista localizados aos que faciamos referencia. O director fixo un traballo baseado na xira de Berri Txarrak “Ikusi Arte Tour 2019”, pero pondo o foco nos afeccionados en lugar de colocar ao equipo no centro. Así, Lameiro retrata as relacións que xorden a través da música, así como os variados perfís dos seguidores de Berri Txarrak. O director tomou con gran sensibilidade as diferentes subjetividades en imaxes, desde Alemaña a México, pasando por Xapón e mirando ao País Vasco.

Tocando os diferentes bordos da afección á música, a película consegue unha relación que pode ser moi propia e á vez xeneralizada. É habitual e extenso en tanto que recolle unha peculiar filia da arte, pero específica en canto refírese a unha época concreta, a esa contorna concreta e ao grupo que foi tan importante para moitos. O tremor afástase da realización do retrato rockstar, da devoción dos protagonistas ou da insistencia dos rumores morbosos entre eles. No seu lugar, Lameiro deslízase dos músicos que se converteron en tan coñecidos. Con este movemento consegue un traballo de medio punto no que o documental e o grupo musical atópanse. Xa non é un concerto, ou unha película. Neste diálogo entre ambos xorde un espazo no que, con independencia de que antes vivan esas emocións co grupo, o espectador é capaz de entender o que sente a persoa filmada. Daquela cada un relacionarao coas súas propias vivencias, xa sexa con outro concerto, cunha obra de arte, cun libro ou coa propia película. Quizá o feito de que o director non sexa un afeccionado apaixonado axuda a que todo espectador relaciónese con esa realidade, coma se víseo coa súa mirada. A gran achega de Lameiro é, á súa vez, unha invitación que nos leva a conectar coa heteroxeneidade dos protagonistas.

Dentro da apartada “Paisaxe” do festival dedicado ás curtametraxes vascas, Zerua blu de Lur Olaizola, Quebrantos de María Elorza e Koldo Almandoz, Un retrato de N.B. de Peio Aguirre. e Agiña de María Sánchez. Son catro intentos de homenaxear á súa maneira que reflicten un achegamento á vida doutra persoa. No seu segundo traballo, o de D. Lur Olaizola Mamaddi achégase ao ortzaiztarra, que en 1954 viaxou en barco a Nova York nunha viaxe de sete días e sete noites.

A conexión co cine abre o desexo de viaxar con Mamaddi e facer a película de Olaizola. Dalgunha maneira, iso é o que teñen en común ambos. Olaizola coñeceu o testemuño de Mamaddi no arquivo de Uztaritz, o que lle levou a rodar a película: o protagonista, mozo na época, viu nunha película os imaxinarios que se construían ao redor de Estados Unidos, entre eles o coche convertible e o ceo blado. A paixón por viaxar detrás destas paisaxes moveu a Mamaddi en busca dun mundo promestado alén do mar, e aos poucos atopouse coa realidade a medida que a coñecía. A historia está relatada entre a avoa e o neto, dunha xeración a outra, de maneira sutil, porque as experiencias vitais así están recollidas. A película é a forma de recoller unha historia, e así se relacionan a memoria, o arquivo, o rexistro e o futuro. A viaxe ao pasado pode levarnos a pensar na axilidade dos seus soños.

Na sección oficial ofreceuse unha vez máis o traballo documental In Ictu Oculi (Ollos entre o intestino) de Jorge Moneo Quintana. A película foi galardoada co premio do público. Tras a exposición previa de Cicatrices, esta breve mostra unha certa relación con iso no que se refire ao progreso e ao paso do tempo. Neste caso, o director penétrase nas imaxes do arquivo para yuxtaponer os desenvolvementos e demolicións das construcións emblemáticas levantadas ao longo da historia e crear novos significados. Trátase dunha reflexión sobre a lixeireza dos pasos que se deixaron atrás e o seu peso.

II. Durante a Guerra Mundial, Walter Benjamin escribiu as súas teses sobre a historia como un xudeu perseguido. Nel puxo de manifesto as sombras de escribir a historia, é dicir, a opresión da versión escrita polos vencedores. Na súa opinión, non había ningún signo de triunfo ao mesmo tempo que non era un signo de heroína, e non podía esquecerse que o momento da escritura era unha lectura despois dos feitos. Así influíu en moitas ocasións a arte contemporánea: esperar á ruptura do mundo moderno e escribir polas reviravoltas das súas gretas. A película de Moneo traballa coas pegadas que quedaron, xogando coa obsolescencia das súas imaxes. A deterioración das fotografías que constitúen o rexistro da época vai desaparecendo a monumentalidad propia dunha era, que á súa vez é un antecedente do actual proxecto mundial. Do mesmo xeito que na posmodernidad, a película está composta polas cinzas que quedan. Ese intervalo do intestino é o que permite a quen pasa diante de nós suceder, sentir case sen tempo a responsabilidade da nosa participación nel. É o truco do propio cine, a integridade das fotogramas que pasan os ollos no tramo do intestino, que interpretamos como un movemento, case sen darnos conta. O ritmo do son introdúcenos na panorámica dunha obra mundial imparable, sen chegar a saber como saír dela.

O festival Ikuspegi foi o último festival de cine que tivemos a oportunidade de ver o ano pasado de forma presencial. Despois da situación de pandemia, algúns festivais tiveron que suspenderse, algúns ofertados online e outros se levaron a cabo cun aforamento limitado. Varias efemérides cruzaron as salas durante estes días, desde dentro e desde fóra, nadando entre o que hai e o que non hai. Porque hai múltiples formas de documentar.