O cruzamento de Endarlatsa caracterízase polo seu literalidad, sen necesidade de coñecer os relatos de Eneko Aizpurua (Lazkao, 1976) no seu intento de ascensión polo Bidasoa. A estrada N-121-A, que une Behobia con Pamplona, convértese en ponte nun tramo entre Lesaka e Bera, e o que se desvía baixo a ponte principal, no mesmo lugar no que os milicianos republicanos fixeron explotar para impedir o paso das regatas que circulaban polo camiño de Irún durante a Guerra Civil. Ao seu lado, fronte ao río Bidasoa, Aizpurua cítase na zona de descanso xunto a unha central hidroeléctrica abandonada. “Parece que aquí nos mergullamos noutro tempo debaixo. O pasado está aquí, parado, e o progreso vai aí, a toda velocidade, nesa estrada que causou tantas mortes”.

Sen a néboa dos ríos da mañá, pero a modo de desmaio, o desfiladeiro pecho engade ao lugar un aire tetrásico, que será calcinado por un gran incendio ás tres semanas da nosa cita. “Pío Baroja dixo que neste collado hai algo perverso, terrorífico”, di Aizpurua. Nas súas palabras, non hai unha erudición económica dalgúns afeccionados á cita, senón que cose os datos do fiel lector coas observacións do bo camiñante, tanto no libro como na entrevista. “V.S. Lin a Naipauli que un lugar non ten ningún trazo de verdade, ata que algún escritor o sitúa nun libro”. Lembrouse unha pasaxe do Once Pasos de Ramón Saizarbitoria, situado na zona, “non en balde”. O escritor Iñaki Abaitua e o etarra Eduardo Ortiz de Zarate aparcan no cruzamento de Endarlatsa para cruzar o río e fuxir alén da fronteira. Son asasinados nese esforzo. “Eu creo que Saizarbitoria optou voluntariamente por ambientar a escena aquí. Porque é simbólico e ademais aquí se ole a traxedia, sendo a fronteira entre Gipuzkoa, Navarra e Lapurdi”. Sinálao alén da ponte, onde reside a conmemoración dos 42 carabineros fusilados por orde do sacerdote Santa Cruz.

Uns metros máis atrás atópase a pedra de Txapitela e, dentro dela, a primeira mouteira fronteiriza, desde o que comeza o percorrido de hoxe. O século XIX é o tratado polo que Francia e España fixan os seus límites. Nel especifícase: Desde a pedra de Txapitela cara ao mar, o río Bidasoa marca a fronteira natural e desde a pedra de Txapitela cara ao interior as mouteiras. “O Bidasoa foi sempre un punto de encontro, un recurso natural utilizado por ambas as partes para o comercio. Este acordo utilízao para separar o punto de encontro, converténdoo primeiro nunha fronteira ‘natural’ e logo nunha fronteira política”.

Dereito á dúbida

Avanzamos lentamente, atentos ao solo, evitando ao máximo os pozos. Aizpurua reivindica o ritmo e a perspectiva do peón como contrapunto ao ríxido mundo das ideas. “Moitas veces as nosas teorías son construcións pechas e chocan coa realidade”. Pola contra, os que ven, cheiraban, ouven polo camiño, sérvenlle para completar prexuízos, recollendo a diversidade que dificilmente poden recibir as ideas precocidas. Tras un intenso traballo de documentación, partiu da marisma de Txingudi un día de xuño de 2019 e finalizou o seu percorrido en seis días na fervenza de Xorroxin. Non planificou cos imprevistos do camiño. O libro é un camiñante rigoroso, crítico non só coa contorna, senón tamén coa súa condición: ecoobo, dominicero… Poderiamos engadir “flâneur” si non existise hai tempo na lista de pedantes mal usadas. Pero o ensaio literario de Aizpurua tamén o ten. Lembra como lle gusta tanto W.G. Sebalde daba moita importancia á marcha. “A literatura ten vontade de recoller o detalle, e o camiñar está ligado a iso. Agora, por exemplo, estamos a chegar ao túnel de Endarlatsa. Segundo a versión oficial, Mikel Zabalza foi traído aquí en 1985. Cando te pasas a pé por aquí, a cabeza empézache a dar voltas; cando te pasas á triste pola estrada xeral, nin che dás conta de que aquí hai este túnel”.

En paralelo ao antigo túnel do ferrocarril do Bidasoa, Aizpurua di: “A versión oficial é falsa. Mikel Zabalza foi torturado en Intxaurrondo, fixéronlle a bolsa e foilles das mans. Tras a súa morte, tiveron que realizar o sorteo para decidir a que Garda Civil corresponderíalle facerse cargo do vulto ante os tribunais. Unha vez trasladado o cadáver, comezaron a preparar a montaxe, que lle levaron a inspeccionar un buraco que se atopaba ao redor deste túnel e, nun momento dado, a escapar da abertura central do túnel ao río. Levaba postos os burdeos. Como lles ía a escapar? Non ten a perna nin a cabeza. O sorprendente é que aínda España non recoñeceu o sucedido. A versión oficial di que morreu afogado no río Bidasoa. Os familiares están desesperados, tentaron abrir o caso recentemente e foron rexeitados de novo. É como golpear unha e outra vez contra a parede”. Aizpurua aínda non o sabe, pero en poucas semanas abrirase un audio que recolle o diálogo entre as dúas Gardas Civís e que demostra a súa tese.

Dez anos despois da aparición do corpo de Zabalza, o policía español Eduardo López Moreno foi asasinado no cuartel abandonado da Garda Civil, a escasos metros do túnel de Endarlatsa. Mentres pescaba no Bidasoa, ocorréuselle entrar por un momento no cuartel vello. Alí, con algo estraño, comezou a explorar un obxecto. Estalou nas súas mans. Tratábase dunha bomba colocada por ETA tres meses antes. Avisaban de que non estalara, pero os rectificadores non atoparon nada, e a cuestión quedou niso. Aizpurua lembra como o mesmo día da explosión produciuse o atentado contra José María Aznar. “Eu estaba na facultade e recordo que lle ofreceron a Aznar todo o informativo de Tele 5. No últimos dez segundos comentouse o asasinato de López Moreno. Naquela época non lle mirei, outro policía foi asasinado e acabouse”. Durante a preparación do libro púxose en contacto co seu fillo, quen sabe pola súa boca o que viviron desde o atentado. Del tiveron que irse a vivir a Andalucía, o pobo da súa nai. Pero alí o seu fillo sentía estraño. “’Eu era de Bera’, dicíame el. Tomábanlle o pelo dicindo que raro falaba... Iso é literalmente moi potente”. Ao cabo de quince anos volveu a Bera. “Podía seguir tranquilamente o camiño, mirando alén, pero quería recoller esa diversidade no libro”.

Aizpurua relaciona a escritura con seméntaa da dúbida e defende o dereito á dúbida en moitas cuestións relacionadas co conflito. “Parece que moitos saben de onde vimos e onde imos, que había que facer antes e que agora. Sempre están a sinalizar o camiño axeitado”. Pola contra, ela estivo “buscando os perdidos no camiño”. “Houbo unha chea de persoas que estaban de acordo con moitas das demandas dunha parte e con moitos argumentos da outra, pero devorou turbulencias. Cando se impón a paradigma ‘comigo ou contra min’, moitos relatos e vivencias quedan no camiño”. Lembra a imaxe observada nun momento culminante do conflito –cando ETA secuestrara ao empresario José María Aldaya– fronte ao Bo Pastor de San Sebastián: concentración ao carón da estrada a favor da súa liberación e concentración de contra-concentración no outro. Entre ambos, o paso de peóns e unha anciá pasando por el, tirando do carro de comida, pegando a mirada no solo. “Que pensaría aquela muller do que estaba a pasar?”.

Riscos da arcadia perdida

Regresamos ao cruzamento de Endarlatsa, entramos no coche e dirixímonos cara a Legasa, seguindo o curso do río. No camiño ábrense verdes prados, pequenos outeiros e paisaxes bucólicas de todas as clases tentadores para os nostálxicos. Pola contra, Aizpurua cre que non hai nada como estar a mirar un río para curar a melancolía. A mitificación da paisaxe pon en alerta. “Os fascistas austriacos tamén inventaron un pasado glorioso e recorreron á paisaxe mítica para fundamentar ideas políticas moi perigosas. Esa marabillosa paisaxe vasca, ese verde bucólico, é mentira. Coidado coa nostalxia e coa mitificación do pasado, que é o que provoca os pesadelos actuais”. Estas lecturas parécenlle moi interesadas, porque o pasado, para quen queira explorar, ten moitas imaxes máis aló dos pastos verdes. A fábrica de poxpolo dA nosa Señora do Juncal en Irún, por exemplo. Creada a finais do século XIX co diñeiro dos xudeus, máis de 600 mulleres traballaban en condicións moi duras: o fósforo comíalles dentes e encías. Unha media de 23 anos, solteiros e sindicados. Estaban unidos en Gran Bretaña con quen traballaban como eles, e conseguiron mellorar as condicións tras as duras loitas. “A nós chéganos o relato da muller campesiña coidadora familiar, a mítica Arcadia vasca. Eu non teño nada en contra do caserío –no libro recóllense caseríos e muíños–, pero moitas veces véndennos ideas retrógradas en nome do caserío”.

Á vista da legasa, retardamos a marcha e viramos á dereita cara á casa de José María Lakoizketa. Segundo Aizpurua, Lakoizketa encarna á perfección ás persoas perdidas no camiño. Chamábaselle ‘tolo de lacado’ porque en todo momento víase, á beira da cesta, recollendo herbas de monte. Foi membro da Asociación Botánica Francesa en 1877, escribiu dous libros e formou un herbario con 2.500 herbas. Unha muller aparece no vestíbulo xusto antes de descubrir o que a descoñecida sente ao redor da súa casa. Cando explica que queremos sacar unha foto á placa mural para unha reportaxe sobre Lakoizketa, entre outros, desapareceu a toda velocidade e en breve volve cun folleto. “Para ti”, expide a Aizpurua. O Dicionario dos nomes euskéricos das plantas medicinais (Dicionario dos nomes en eúscaro das plantas medicinais), escrito por Lakoizketa en 1888, é un exemplar orixinal que recolle os nomes das plantas medicinais en castelán, francés, latín e eúscaro. As follas están repletas de coitelas de ratas. Preséntanos: Kontxi Bergara, natural de Etxalar, casado con Narbarte. O zócalo reséntese ao falar de Lakoizketa, pero tamén a ilusión de que alguén se fixe no esquecemento. Explícanos os calvarios que pasaron co herbario: Tíñano no colexio dos frades de legume, e cando estes trasladáronse a Pamplona, os familiares propuxeron deixalo no Señorío de Bertiz. O alcalde negoulles. Tiveron que gardalo no cortello da súa casa, envolvido en papel de xornal, ata que lograron levalo ao Museo de Ciencias Naturais de Vitoria a través do seu familiar e escritor Eduardo Gil Bera. “É o segundo herbario de Europa e pensa como andamos”.

O enxeñoso drama portugués

Tras pasar a ponte de Legasa, tomamos á esquerda e alí atópase o caserío Katxaine, berce de Blas Andresena. No seu libro Aizpuruak recolle o que lle contou o portugués que pasou de 1962 a 1965 polo outro lado da fronteira. Mentres imperaban os franquistas en España, o panorama portugués non era mellor: Ademais da ditadura de Salazar, en Angola e Mozambique había guerras coloniais que obrigaban a moitos a ir á guerra. Ademais, o país estaba inmerso nunha dura crise económica. Nesta situación, unha gran inundación migratoria atravesou España para trasladarse a Francia, onde había necesidade de forza de traballo. Viaxaban clandestinamente, metidos en camionetas até Pamplona e desde alí, por diferentes camiños, até a fronteira. Andresena actuaba nun destes camiños como fronteirizo. Segundo contoulle a Aizpurua, de maio a novembro, pasaban diariamente máis de duascentas portuguesas. Desde a zona de Pamplona traíanos primeiro até a venda de San Blas, desde alí a Legasa, e a medida que pasaban en fila polo par de Katxaine dábanlles un bocadillo, pasando a ponte e de monte en monte para ir cara ao Baztán. Así xurdiu a senda portuguesa, un camiño percorrido por un lugar onde nada era.

Aizpurua explica que unha foto dos migrantes saía de casa dividíase en dúas para deixar a metade e levar a outra metade. Se conseguían chegar a Francia, enviaban a súa metade por correo a casa e a familia pagaba a última parte aos contrabandistas. Con todo, foron moitos os que perderon o camiño. Ademais de Andrés, Aizpurua entrevistou ao fronteirizo Pierre Aprtegi para o libro, quen lle contou como atopou os cadáveres dun dez portugueses preto do seu caserío. Preguntado polo número total de mortes, respondeu “iso só o sabe o río Bidasoa”. Na hemeroteca atopou máis datos: Unha noticia do Diario Vasco di que só en 1972 morreron 182 portugueses atravesando o Bidasoa. Rosa Arburua, autora do único traballo de investigación sobre a cuestión, cuestiona este dato, suxerindo que pode estar inflado. En calquera caso, a xeración que pode dar testemuño desta traxedia non vai durar moito, e Aizpurua preocúpase de que pase desapercibido: “Hoxe en día temos moi en conta o que pasa cos que veñen de África a Irún, os medios de comunicación cóntannos o que pasa en Xibraltar, e, con todo, non sabemos nada sobre o drama que ocorreu aquí fai apenas 50 anos. Nin sequera mirámoslle. Por que? Porque eran estraños”.

Río sen manancial

Para finalizar a excursión achegámonos ao Señorío de Bertiz. Pechamos as portas dun parque natural de algo máis de vinte quilómetros cadrados, que ademais das especies autóctonas, alberga máis de 120 plantas exóticas. O matrimonio formado por Pedro Ziga e Dorotea Fernández deulle a forma actual, entre 1900 e 1949. Xente de clase alta, coa familia só xestionaban o patrimonio. Aizpurua conta que eran unha parella “moi aberta” para esta época e que, por exemplo, tiñan unha especial sensibilidade polos dereitos dos animais, as linguas e o medio ambiente, a diferenza doutros señores da zona. “Quixeron construír un lugar idílico, pero é posible?”.

Ziga fixo construír un chalé no monte Aizkolegi, no alto do señorío, de agasallo para a súa muller. Alí instalou un observatorio con telescopio para observar as estrelas. Cando Fernández morreu, Ziga quedou soa no seu perfecto paraíso. “Entre a poboación estaba a rumorear que miraba ese telescopio máis cara ao ceo que cara ás praias de Lapurdi, para ver ás mulleres espidas”. A última parada do percorrido de hoxe atópase fronte a aquel xardín dos seus soños. En contra do que moitos creen, o Bidasoa non nace na fervenza de Xorroxin, que é o arroio Baztan, senón máis adiante, xunto ao Señorío de Bertiz, no punto de confluencia das augas de Zeberia coas do arroio Baztán. Alta, tamén hai un pouquiño nesta conta: “Hai quen di que o Bidasoa nace na zona de Doneztebe/Santesteban cando o Baztan toma as augas de Galbaiaralde”. Sexa cal for o caso, hai unha cuestión clara: O Bidasoa non ten mananciais. E nas páxinas de Bidasoan tamén vai faltar unha polas razóns dos feitos. Só terá que abrir o libro ao azar para atoparse coa incerteza: “Canto máis pasos danse no camiño, máis lonxe parece a cabeceira do río ou arroio de que se trate. Por tanto, non sería mellor retardar o paso e no canto de pór os ollos na cabeza, fixarse tranquilamente no que está diante?”.