Licenciado en Historia, bibliotecario… Sempre entre arquivos e documentos. Como se lle ocorreu levar ao cómic toda esa información recompilada?

Traballei como profesor na década de 1990. En clase proxectaba películas, creo que o cine é un medio idóneo para tratar algúns temas, axuda a aliviar o material que se pode facer pesado aos alumnos. Naquela época coñecín o cómic francés e deume unha nova perspectiva de xénero. Cómics sobre a Guerra da Independencia de Alxeria e a Comuna de París, de Jacques Tarden… Flipaba. “Arraigamento, nós tamén temos unha historia rica, por que non é algo así?”, pensaba.

Efectivamente, vostede adoita dicir que Francia é un exemplo.

Si, é o meu norte, tanto na elaboración do cómic como na forma de traballar a historia. Alí están as escolas de historia máis importantes e a divulgación ten moito peso. Neste sentido, os cómics serven para aflorar unha serie de feitos. Ademais de entreter, deben ter como obxectivo difundir os contidos. Son unha forma de mostrar as cousas próximas, non só as grandes historias mundiais, senón as que sucederon na rexión, as vivencias das persoas autóctonas…

As batallas de Matxitxako e Sollube, a actuación dos estaleiros de Bizkaia… Si a memoria non me falla, a estes feitos históricos apenas nos ensinaron nada da escola.

O que ocorre é que se ensinan temas gordos, tópicos. Hai que dotar ao alumnado de recursos para abordar os temas desde outro punto de vista. Eu tento escapar dos tópicos, elixir un tema concreto e darlle un punto de vista diferente, utilizando para iso os personaxes. Cada un interpreta á súa maneira o que está a suceder.

No cómic de aventuras Helize, por exemplo, hai “irmáns irlandeses” que queren axudar, e hai “fenicios” que queren protexer “todos os oprimidos por botas alemás” e, sobre todo, vincular acordos comerciais con Gran Bretaña.

Si, si. Os primeiros utilizan o termo “fenicios” como insulto. Este termo foi utilizado por Sabino Arana, no artigo da bandeira Fenicia, publicado no xornal Bizkaitarra, para denunciar unha corrente dentro do seu partido [PNV], representado polo empresario líder Ramón da Sota. [No citado artigo, “desprezando as fogatas do comercio e a industria”, Arana sinalou aos “sasi-nacionalistas” que apostaban polos seus intereses económicos particulares, tal e como se recolle no glosario de Helize].

O cómic parte do afundimento do vapor Artaun-Mendi. Detrás deste feito hai unha historia real.

Si. Cando era neno o meu padriño contábanos que estivera nun naufraxio durante a Primeira Guerra Mundial. Viaxou a bordo dun barco chamado Ason e os alemáns dirixíronse a Glasgow. Como ocorre no cómic, o submarino alemán achegou á tripulación á costa, unindo a súa barca cunha corda. Nestes casos, un mariñeiro de lancha sempre levaba a machada na man para cortar a corda a golpe dun submarinista ao fondo.

O mar está moi presente nos teus traballos.

A historia da zona de Sopelana está unida ao mar. Moitos veciños de Uribe Kosta traballaron no Comercio Naval, quizais non tanto como pescadores. Anton, no cómic Helize, é o alter ego do meu outro padriño. Era pescador, de Armintza. Notei que a xente se sentiu identificada coas pasaxes do cómic, que lle son próximos.

Adoita reflectir épocas crúas. Censuráchesche algunha vez ao escribir sobre un tema ou personaxe?

Cando fixen o pico dos corvos tiven a tentación de autocensurarme, por dicilo dalgunha maneira. O cómic céntrase nos feitos reais e algúns dos seus protagonistas seguen vivos, como o home que actuou como denunciante ou espía, un tipo un tanto escuro. Pero decidín falar del co seu nome. Non sempre podemos ter medo. Ademais, neste caso, en concreto, nun libro previamente publicado aparecían todos os datos sobre o mesmo. Tiña dúbidas, porque falar sen probas pode ser perigoso, pero había probas, e ademais teño claro que nos cómics tes que dicir sempre a verdade, non podes mentir.

Pódese xogar coa ficción, coa mentira, nos cómics con tinguiduras xornalísticas ou con base histórica. Pero o lector debe diferenciar ben o que é a ficción do que é a verdade, debe saber onde están os límites entre ambos, para o que se engaden os dossieres de cómic. O problema xorde cando se vende inventar como unha historia real. Ou cando a realidade se maquilla demasiado para relacionala coa visión do escritor.

Cando recibimos o traballo de documentar un cómic, mándao a documentación e a ficción ponse ás súas ordes.

Fala vostede do xénero xornalístico. Os xornalistas tamén temos “medo” para sinalar a ninguén sen probas…

De feito, existe unha estreita relación entre o cómic e o xornalismo. Francia tamén é un exemplo. Un cómic que menciono a miúdo é o Cher pays de notre enfance de Etienne Davoudeau. O ex presidente Charles de Gaulle aparece na pel, salpicado de sangue alleo, para ilustrar como organizacións relacionadas co Estado utilizaron a guerra sucia [na contorna da guerra de Alxeria]. É o resultado dunha investigación en profundidade realizada polo debuxante e o xornalista Benoît Collombat. Recolle datos moi potentes, é un bo libro. O cómic tamén ten esa capacidade para sacar á luz un lado escuro menos coñecido.

Ao principio acompañoulle o debuxante Ricardo Sendra, e Iñaket desde 2008. Como che levas co ilustrador?

Até un punto colaboramos e a partir de aí son libres, porque non sempre podes controlar ao debuxante. Eu vou facendo o guión, describindo as cousas, definindo as viñetas un pouco, as conversacións… Daquela cada un interprétao á súa maneira. Iñaki fai un borrador… Bo, ás veces non me ensina [risas]. Tento enviar a documentación o máis exacta posible, con fotografías de calquera obxecto. Iñakete e eu coñecémonos cando traballaba na biblioteca do barrio de San Francisco [Bilbao]. Decidimos crear un proxecto e presentalo na feira do cómic de Angulema [Francia]. Tamén se vende á editorial francesa Cambourakis e a Norma española [eles publicaron Tristísima cinza]. Con Nora volvemos traballar.

Falando de Angulema, son importantes este tipo de feiras para dar a coñecer traballos ou para estreitar relacións?

Si, son necesarias, por moitas partes. Si es editor, por exemplo, podes vender e comprar dereitos. E si es autor e posche unha mesa na que vendes e firmas os cómics, relaciónasche, atópasche cos amigos… Créase un ambiente especial no que se reúnen persoas da volta da mesma afección. Máis que por diñeiro, porque o cómic non é moi rendible nese sentido, os creadores están a facelo por afección. Claro, o diñeiro tamén é importante se alguén quere dedicarse profesionalmente ao cómic, pero si non ten afección… Para moitas editoriais feiras como Angulema ou a de Getxo ofrecen a posibilidade de vender directamente os produtos, sen distribuidores, o que resulta máis rendible para o autor.

Publicárono coa editorial Helize Harriet. Publica moitos cómics en eúscaro. Penso que é un soporte importante.

É unha columna importante, si. ‘Harriet’ [Gregorio Muro], como persoa, é un ciclón. Fundou a editorial en 2015 co obxectivo de reeditar cómics realizados por el e outros autores na década de 1980, traducir ás euskera obras creadas en Francia ou dar cabida a autores relacionados co cómic vasco. Converteuse nunha referencia, xerou unha solicitude. Antigamente dicíase que non había lectores de cómic, pero tampouco había moito que ler. E outra perna é a da promoción. Costa conectar entrevistas, o cómic non tivo o seu lugar propio nas seccións culturais dos medios de comunicación.

Notas algún cambio neste sentido? É dicir, que o cómic ten outro “status”, por dicilo dalgunha maneira.

Se falamos de prestixio, si. Antes parecía que os cómics infantís eran cómics. Agora pasaron a ser “novelas gráficas”, teñen un ton así… Bo, ese termo xurdiu no camiño cara ao status intelectual, en parte como “arte secuencial”. Pero é verdade que levan ao cómic temas que antes non eran habituais, desde novos puntos de vista. Eu creo que o cómic ten certo prestixio, pero con iso hai que vendelo, ten que ser economicamente rendible. O normal dicíame que os cómics que máis venden eles non son unha novela gráfica completa… En Francia non se cantos exemplares venden como eses –fóra de Persepolis, quizais–, senón máis comerciais, por manga, aínda que poida haber moitas cousas manga. Trátase, en definitiva, de que a opción sexa o máis ampla posible, de facer ver á xente que ten cómics sobre calquera tema ao seu alcance.

Falaba de manga, un xénero que se asocia aos mozos lectores. Non será fácil atraer aos mozos aos cómics en eúscaro.

Porque a competencia é grande, porque Internet ten unha ampla gama de posibilidades. Cando nós eramos novos, un dos grandes pasatempos era ler os cómics. Faciámolo a medio escondidas, porque non era “serio”, eran para nenos… Logo, cando chegaron os cómics para adultos, os produtos para nenos e mozos quedaron un pouco marxinados, a transmisión interrompeuse, aínda que agora se está recuperando aos poucos. O propio Harriet publicou varios cómics, Astiberri tamén, algúns clásicos (Asterix, Tintin) reeditáronse, temos Xabiroi…

Precisamente, colaborou na revista que publica a Confederación de Ikastolas. Xoga un papel importante na aproximación do novo lector ao cómic?

Creo que si. É unha das claves no cómic vasco, unha base sólida e regular. Publica un álbum ao ano, ademais da revista trimestral. E todos eses autores que se reúnen en torno ao proxecto… Hai que coidalo.

E no ensino, como ve o panorama?

Teño a sensación de que o cómic non se traballa demasiado. En calquera caso, recibín no blog Komikeri algunhas peticións para a elaboración de bibliografías. Tamén me pediron cousas desde os berritzegunes, mesmo desde algúns centros, porque sendo cómic, arte, é interesante levarmo a clase, non só para traballar como se fai un cómic, senón tamén para fomentar a lectura. O ensino ás veces é moi ríxida e é difícil inserir un novo material. Hai uns anos [entre 2014-2017] organizabamos en Bilbao unhas xornadas de Parrapea, entre as que se atopaba o concurso de cómic. Puxémonos en contacto cos centros que ofrecían o bacharelato artístico, impartimos uns talleres e os alumnos presentaron os seus traballos ao concurso. Se o cómic non se traballa no bacharelato artístico…

Non lle preguntei, como levas todo isto da pandemia?

O confinamento para min foi un pagotx, tiña moito tempo! (risas). Os cómics deben lerse con calma. Vivimos con présas, a miúdo lemos demasiadas cousas e demasiado pronto. No peche tomamos outro ritmo e eu gocei cos cómics que tiña en casa. Son como un cadro, se empezas a velos con calma, apreciaralos doutra maneira.

Cronista dos campos de batalla

Mikel Begoña Garaizar. Nacido en Sopelana en 1964. Licenciada en Historia, bibliotecaria –agora traballa na biblioteca municipal do barrio bilbaíno de Begoña– e guionista de cómic. Autoedita o seu primeiro álbum xunto ao debuxante arxentino Ricardo Sendra: Mar de chumbo (Gure Erroak, 2007) no 70 aniversario da batalla de Matxitxako. En 2008 comeza a súa colaboración co ilustrador bilbaíno Iñaket, co que publica Tristísima cinza (Norma/Cambourakis, 2011), que recolle as guerras de Sollube e as vivencias do fotógrafo Robert Capa; O pico dos corvos. Matar a Franco (Norma, 2013), sobre o caso dos anarquistas Joaquín Delgado e Francisco Granado, detidos en 1963 pola suposta instalación de explosivos nos edificios de dous ministerios, en Madrid; a triloxía Ötzi (Norma, 2015-2019), relato ambientado na Idade do Cobre, e a actividade de Helize (Harriet, no primeiro Estaleiro de Bizkaia, 2020). Entre eles, outro cómic en eúscaro: Arditatuak (Asociación Bertsozale Elkartea, 2017) con debuxos de Adur Larrea. En 2012 creou o blog Komikeri, un repositorio de cómics en eúscaro Komikeri.wordpress.com.