Ana García Mendoza é traballadora da Fundación Alicerces de Madrid, psicóloga no máster de traballo comunitario e técnica de proxectos. Axuda ás persoas maiores a domicilio. García participou o 27 de novembro nas xornadas organizadas pola asociación de coidados Irauli en Azpeitia (cara a un sistema público e universal vasco de coidados).

Di que, aínda que sexamos súbditos, os maiores teñen que seguir sendo donos de si mesmos e hoxe en día non lles deixamos facelo. Para o madrileño son dous conceptos fundamentais: os dereitos e a dignidade. García refírese ao modelo de coidados que xa traballaron antes da pandemia e recoñece que non inventaron nada. Con todo, en plena pandemia levamos un ano, si comparamos o modelo mostrado polo traballador da Fundación Alicerces co que temos agora, as súas afirmacións son máis fáciles de sacudir. Ler a reflexión de García é un interesante exercicio para penetrarnos no lonxe que estamos dun modelo digno de coidado para as persoas maiores dependentes.

Trouxemos ás seguintes páxinas un resumo da conferencia que o madrileño pronunciou nas xornadas de novembro:

As persoas maiores teñen dereitos e responsabilidades. A ser asistidos nos casos que o precisen, así como a exercer o seu dereito a decidir. Nesta sociedade ocorre unha cousa: cando a persoa é dependente nós decidimos todo por ela, perden autonomía. É importante ter dereito a decidir sobre a súa propia vida. El debe participar.

Teñen dereito a vidas interesantes. Os coidados, as imposibilidades e as limitacións sitúanse no centro da vida. A vida das familias tamén xira en torno ao coidado. Todos necesitamos unha vida interesante.

Teñen dereito a unha vida non exemplar. Por que a seguridade e a saúde son elementos obrigatorios? O ancián non pode ter hábitos insáns? Non lles deixamos saír dese esquema e teñen dereito a iso.

Teñen dereito a asumir o risco. A vida é un perigo. As residencias de anciáns están pechadas durante a pandemia. Arrisqueime e fun á cafetaría. Non deixamos que as persoas maiores arrísquense. Somos moi patrocinadores, paternalistas. O modelo que propomos asume riscos. A todos non lles vale o mesmo.

O modelo de coidado ten dúas dimensións. Unha delas é a atención que pon á persoa no centro. Baga, hai que coñecer á persoa e adaptar os servizos a ela, non ao revés. Coñecer e aceptar as súas peculiaridades. O modelo actual non o fai. En segundo lugar, hai que coñecer á persoa desde o seu punto de vista: idade, xénero, informe de saúde, procedencia, nivel socioeconómico… Pero ademais, cada un ten os seus propios valores, crenzas, pasado… Deseñaremos plans de atención en función das súas capacidades e desexos. Si non pomos o foco nas capacidades sempre falaremos de límites, sempre compensaremos os límites (e iso tamén hai que facelo). Favorecer a cesión, a autonomía e a independencia. El pode decidir, iso non se pode cambiar porque ten dependencia. Cando teñen problemas a nivel funcional, por exemplo cando necesitan axuda para moverse ou limparse, axudámoslles moi ben, con boa vontade, pero trituramos a súa autonomía e independencia. Ou non lles pedimos opinión ou o facemos todo por eles. Xogando así non estamos a ter en conta as súas capacidades.

Ademais da dimensión que sitúa á persoa no centro, destacaremos o apartado que se refire á integración da atención integral na comunidade. Hai un milleiro de servizos, de todo tipo, culturais, sanitarios, de vivenda… Cando hai tantos portelos para acceder aos servizos, os mozos tamén se preocupan de xestionar todo iso, imaxínache como sente a persoa maior ante todo o que a administración ofrece! Ouvín dicir á parienta dun ancián que non solicitara semellante servizo porque sería unha confusión empezar a facelo. Debemos ofrecer todos os servizos á vez.

Cada servizo mira en por si e non quere ver que na comunidade ofrécense moitos máis servizos. Refírome á diversidade de servizos que ofrecen a Administración, as asociacións, os voluntarios, o mercado, etc. A nosa proposta é pór a disposición da comunidade todo o catálogo de servizos.

Por tanto, a nosa paradigma do envellecemento activo é a saúde, a seguridade e a participación. Esquécesenos a terceira perna. Avaliamos e cando o facemos preguntamos si os seus desexos cumpríronse? Non, non llo preguntamos. Contaremos cantas veces caéronse.

O percorrido realizado no ámbito da discapacidade no ámbito da autonomía é interesante. O paso do modelo médico ao social é impresionante. Antes había que coidar ao enfermo, curábase a discapacidade, agora non están enfermos, son os cidadáns. Agora hai que potenciar as súas capacidades. Nós tamén temos que considerar ao ancián como cidadán para poder traballar. Agora encargámonos de coidar, é unha visión máis asistencial. Ademais de coidar, temos que axudar, así as persoas son máis activas e a nosa relación é máis horizontal.

Todo isto non o dicimos só nós, as organizacións internacionais están a dicir o mesmo, a Organización Mundial da Saúde di que o modelo de coidados quedou anticuado e propón un cambio de modelo. Ademais di que a custodia ten que ser un ben público. As institucións da Unión Europea tamén están na mesma liña, defende un modelo no que a persoa estea no centro, un coidado de calidade, que estea dispoñible.

Alguén dirá que se necesitan evidencias científicas para apostar por un modelo deste tipo. Pois, hai: menos depresión, mellor ánimo, menos aburrimento, as familias están mellor, os traballadores están mellor… E eses modelos son economicamente sostibles.

Para terminar, resumirei a idea principal desta intervención nunha frase: Eles son donos de si mesmos. E subliñarei que os maiores teñen que ter proxectos estimulantes. Estou de casa en casa coidando a persoas maiores e o seguinte proxecto é o seguinte: souben que a unha muller con moitas limitacións físicas gústanlle moito as tortas. Así que a próxima vez faremos unha torta conxunta.

“Esquecéronsenos as persoas, esquecéusenos a obxectivo”

Psicóloga Ana García

“Por que necesitamos un cambio de modelo de coidados? A sociedade cambia e os modelos ‘guayas’ envellecen. Si miramos moi atrás, veremos como nos apoiabamos nunha época e liquidabamos os problemas xuntos. Tamén había institucións, especialmente as procedentes da Igrexa. Eran formas privadas de protección, non se baseaban en dereitos. En Europa acabáronse as guerras e chegou a sociedade do benestar, os estados encargáronse do benestar. Creouse un sistema universal baseado nos dereitos, non era un modelo privado.

Son tempos mellores ou peores os actuais? Ten os seus proles e os seus contras: perdemos o apoio mutuo, o individualismo gañou e deixamos as responsabilidades en mans dos demais.

Por que temos que cambiar o sistema que temos? Pasamos dun modelo de coidado non organizado, de resolución de coidados no ámbito íntimo, a un sistema normativo, estruturado, protocolizado, que contempla os servizos desde o punto de vista técnico. Todo iso é necesario, pero o obxectivo é as persoas. Esquecéronsenos as persoas, esquecéusenos o obxectivo. Agora hai servizo no centro, non persoa. É o momento de tomar o que era bo no modelo anterior e o que é bo no actual.

Que propomos? Non é nada novo o que propomos, tratamos de materializar o que absorbemos nuns e outros. Chamamos ao noso modelo ‘modelo baseado na atención integral e coa persoa no centro’. A dignidade e os dereitos son os dous conceptos principais”.

Iñaki Lasagabaster

“Quen pode ordenar que o residente da casa dos maiores permaneza pechado na habitación?”

Iñaki Lasagabaster é catedrático de Dereito Administrativo da UPV/EHU. Está alarmada polo que pasou estes meses nas residencias de maiores: cambiar de residencia á nai sen comunicarllo aos familiares; reducir as visitas; pechar no dormitorio para que o virus non se infecte… O catedrático pregúntase quen pode tomar este tipo de decisións. Analizou a Lei de Servizos Sociais e concluíu que a Administración pública está a intervir en cuestións nas que as normas son moi vagas. Lembrou que os familiares, e como non os residentes, teñen dereitos.

Do mesmo xeito que Ana García Mendoza, Lasagabaster impartiu a conferencia nas xornadas organizadas pola asociación de coidados Irauli en novembro.

Lasagabaster considera que as residencias son un tema gordo e estratéxico. Na súa intervención referiuse ás intervencións das administracións públicas durante a pandemia e á súa cobertura xurídica. A continuación tedes o resumo da charla:

Avergóñome do que está a pasar, das políticas que está a facer a administración pública que sentes próxima.

Por que sentín vergoña? Lin cousas extraordinarias. Un residente de 91 anos atopábase nunha residencia privada e tiña o costume de viaxar durante dúas horas ao día, segundo a mesma fonte. Encerráronse na habitación. Pero como se lle ordenou entrar na habitación e non deixala saír? Como che deixaron nesas condicións?.

Outro exemplo, ocorrer no Estado español. Lin que unha persoa da patronal das residencias dicía que nunca esquecería o que vira nunha residencia e que o médico sinalaba co dedo dicindo: “morfi, morfi, morfi…”. É dicir, o médico, xunto co xefe de fogar dos maiores, decidía quen ían ser ingresados en coidados paliativos. Os demais quedarían na residencia e trataríanos con morfina, é dicir, morrerían na residencia. Por que se decidía así? Quen e como?

Así que empecei a mirar os datos da morte en Euskadi. Quería mirar a Bizkaia e deime conta de que a Deputación Foral de Bizkaia dixo que os datos os achegaba Osakidetza. Si falamos de transparencia, sería lóxico que puidésemos coñecer os datos, pero a resposta era que Osakidetza dáos. Pois ben, despois decateime de que Osakidetza non daba datos por territorios. Non había maneira de pescudar os datos! En determinado momento filtráronse os datos. Desde o punto de vista democrático, unha situación como esta xera unha gran dor. Quería continuar o tema e loitar polos datos?

Ante estes feitos, as autoridades non responden, os tribunais tampouco, e a sociedade tampouco.

En asuntos de moita menor transcendencia recorreuse aos tribunais. Cando se ordenou que non puidese reunirse na rúa a máis de seis persoas acudiuse aos tribunais e o Tribunal Superior de Xustiza considerou ilegal a decisión ao considerar que vulneraba o seu dereito de reunión. Unha cousa é que na rúa atópense seis persoas e outra que se xunten moitas persoas para un obxectivo determinado. A reunión de seis persoas na rúa non chega á categoría de dereito de reunión. No entanto, o asunto foi levado aos tribunais. Mentres tanto, a xente morreu nas residencias e non pasa nada, están pechadas na habitación e non pasa nada. Sobresalteime.

En canto ás intervencións da administración pública, gustaríame traballar agora dúas cousas: o principio de legalidade e o regulamento das residencias.

Principio de legalidade. Debe existir unha norma que permita a intervención dos poderes públicos. Tomemos o exemplo do ensino. Cando van ir os nenos á escola? Que dereitos teñen as familias? Pódese castigar ao neno? Pódese tocar? O ensino é un ámbito de relacións múltiples e o réxime xurídico tamén é complexo. Nas residencias hai traballadores, usuarios, familiares… Como imos formular xuridicamente todas estas relacións? Quen pode ordenar que o residente permaneza encerrado na habitación? Teñen dereitos! Non poden exercerse moitos dos dereitos, porque teñen discapacidades, pero quen está en cadeira de rodas tamén ten os seus dereitos.

Lei 12/2008 de Servizos Sociais. Nesta lei concéntranse todos os servizos sociais. Non me parece axeitado. Son moitos e moi importantes temas. As residencias deberían ser unha lei especial. Xa mencionei antes o principio de legalidade. Pois ben, na lei botei de menos que a administración explique que poderes ten cando intervén nun domicilio. Non especifica que autoridade pode exercer. Un amigo meu decatouse de que, aínda que os residentes non lles dixeron nada, en Vitoria-Gasteiz trasladaron ao seu pai a outra residencia. Quen decide cambiar de residencia a residencia? E ademais sen dicirllo aos familiares? Poida que haxa que cambiar o modelo de coidados, porque igual hai cousas que non se poden facer doutra maneira, pero non vou empezar a falar agora de cambio de modelo. O que eu digo é que a lei non especifica como deben intervir os que están no poder.

As Deputacións Forais teñen case competencia exclusiva en materia de Residencias. En 2009 engadiuse un apartado á Lei de 2008. En Bizkaia (quizais tamén en Gipuzkoa e Álava) elaborouse unha normativa máis detallada, que lin para saber que competencias ten a Deputación e como se poden levar a cabo as intervencións. Atopei unha única norma respecto diso e menciona o termo ‘unidade administrativa’. Non aparecen nin familiares nin residentes! Un amigo contoume outro acontecemento. A sogra solicitara un cambio de residencia, pero organizáronse sen ter en conta a opinión da súa sogra. O meu amigo dirixiuse á Deputación para aclarar a situación. Iso decídeo a unidade administrativa? O residente de 91 anos ten que chorar por un tempo de traslado a unha residencia que el non elixiu? Por que e quen decidiu? Que dereitos teñen os residentes e as familias? Non existe un réxime xurídico que sustente estes acordos. Outro exemplo é o das visitas. Polo COVID-19 os familiares poden visitar dúas veces por semana e sempre deben acudir as mesmas persoas. Non existe norma que así o recolla. Unha norma debe indicar por que se fai a redución. A Deputación saca unha resolución simple e basta.

Para terminar, gustaríame facer algunhas reflexións sobre este tema:

Requírese unha lei especial para as residencias: Na elaboración da lei deben participar as partes directamente afectadas. A lei debe ter unha visión de servizo público. Dise que os servizos sociais compleméntanse entre o sistema privado e o público. Mire, hai que defender os servizos públicos, tamén no sector residencial.

Hai que indicar quen ten o poder nesa lei. Sobre a xestión privada hai quince artigos na lei actual e aí vese a importancia que se lle dá ao privado. Por outra banda, sorprendeume o tratamento que se fixo do réxime de sancións e infraccións. Entendo que a xestión das residencias é complexa, os usuarios están nunha situación especial, pero que importancia dálle ao ámbito das sancións e infraccións? Eu creo que é o apartado que menos interese ten.

Débense ter en conta as condicións dos traballadores. Aquí (Gipuzkoa) estaba en folga. Tamén se celebrou en Bizkaia. Como se poden manter aos traballadores nestas condicións? Os servizos sociais non serven para nada si o persoal non está a traballar en condicións axeitadas. Para que a regra se os traballadores teñen dez minutos para limpar aos residentes?

Onde están as residencias? Teñen que estar na cidade, no centro. Moitos están case no monte, lonxe. Outros se constrúen onde apenas hai nada. Constrúen a residencia onde a terra é máis barata e como a terra gaña valor a medida que se vai urbanizando, véndense. Nos plans urbanísticos hai que deseñar o lugar onde se constrúen as residencias, é dicir, nos centros, e non nos lugares que interesan ás mans privadas”.