En que casa naciches?
Nunha planta 18 das Torres de Zabalburu. Mirando a Bilbao. Creo que iso configuroume. Cidades. Bilbao é especial, está encollida entre montañas, non ten mar, e nos meus tempos era sucia. De pequeno soñaba unha e outra vez con caerme ao Nervión. Aquel fedor… O noso barrio era un espazo de luxo de Bilbao e estaba fortificado. Era unha especie de illa dentro dunha contorna degradada. Esas torres teñen, ademais, un perfil como unha fortaleza no alto, e así debuxaba eu de neno a miña casa. Non tiven vida de barrio. Logo ir a Mundaka, por exemplo, a ver a vida rueira e a ver a fascinación! Creo que este contraste tamén condicionou a miña mirada de arquitecto.

Como chegaches á arquitectura?
Os meus pais son arquitectos. As dúas. Pero ningún dos dous animoume a facelo. Moi poucas mulleres estudaron arquitectura na época da miña nai, e nese sentido era especial. Entre outras cousas, atraseime moito. O meu pai tampouco me animou en absoluto. Todo o contrario. Para unha arquitecta a rúa parecíalle dura e non ma quería para min. Gustoume moito na administración ou no ensino. A miña nai traballou así, aínda que fose arquitecta: administración e urbanismo. Por tanto, sabía que nunca ía traballar co meu pai nin coa miña nai. Non escollín a arquitectura dunha idea de continuidade, a non ser polo contrario. Recordo que a miña nai dicía: “A min a arquitectura abriume os ollos.” E cando eu pensaba, “que significa iso?”. Aquel misterio interpúxose no meu interior.

Non che conforme con estudar arquitectura, e decides doctorarte en arquitectura.
Si. Terminei os meus estudos e púxenme a estudar inmediatamente. E levando a cabo os proxectos. Como arquitecto se traballa máis ás ordes dos demais, e quería tamén autonomía… E así o fixen durante uns anos, traballando media xornada para outros e medio día mergullado nos meus proxectos; facer, facer, facer… E nun momento tiven a necesidade de pararme. Esa foi a miña tese. Unha pausa. Tiña que lelo. Pénsao. Tomeime tempo para reflexionar sobre o que facía e sobre o sentido que tiña. Obrigoume a instalarme. Por onde quero eu mirar á arquitectura? Cal é a miña mirada? E velaquí que había xente que apreciaba o aspecto político da arquitectura, e iso fíxome abrir a vista e porme en sitio. Deime conta de que a arquitectura política é en dous sentidos: por unha banda é unha proba e unha mostra dos patróns culturais, e por outro é unha ferramenta para a transformación. As decisións que se toman á hora de construír os espazos teñen ideoloxía, e o que se dedica á arquitectura ten unha responsabilidade política ineludible.

Que din de nós as nosas cidades e pobos?
Como podemos movernos dun sitio a outro. Que e de onde é atravesable. Que barrios están conectados e cales separados. Localización das clases. Si son maiores ou menores. Que está permitido e que non. Que é o que se ve e o que se esconde. Uso ao que se destina maior cantidade de superficie. Como se jerarquizan os espazos, que estética é aceptable e cal non... Ponse de manifesto, por exemplo, o noso extremismo higienista. Que é estar sucio e que non? Imaxinemos unha fachada antiga. Ter un rastro do tempo é estar sucio? Vémola sucia porque se une ao deixamento. Porque calquera cousa que exprese pobreza é sucia. As pintadas son sucias pero os paneis publicitarios non. Todo iso é froito de decisións políticas que reflicten e constrúen valores colectivos.

Na cidade lese o noso modo de vida. Histórico e sincrónico. Que hai no centro, por exemplo. A industria organizou as cidades até mediados do século XIX, daquela as nosas converter en cidades de servizos e agora pasaron a ser unha cidade turística. Antigamente o centro dun pobo estaba formado pola praza, o concello e a igrexa. Iso ten unha lectura. E o centro ocuparano as oficinas bancarias e as rúas cheas de franquías comerciais.

Vostede critica os espazos hiperdefinidos da cidade moderna... de que trata exactamente?Hai
unha gran especialización dos espazos nas nosas cidades. Nivel macro ou micro. No nivel macro hai zonificación. Aquí as vivendas, aquí as fábricas, aquí os servizos. Con esta simplificación é máis fácil pensar as cidades. Tamén hai razóns económicas, por suposto. O solo do centro das cidades ten un valor económico e o das proximidades outro. É máis rendible para o xefe vender estes terreos ao mercado inmobiliario que ter un taller no centro. As rúas do centro convértense en peóns e enchen de tendas capaces de pagar unha renda alta; o prezo do terreo nesas rúas define por si só que calquera pequeno comercio non poderá pagar o seu aluguer.

Vivimos nun lugar e traballamos noutro, e necesitamos un coche para movernos. E como temos coches, podemos crear máis distancia. Iso quere impulsar unha economía, por suposto. Dependente do petróleo e precarizador, entre outros. Necesitamos o coche para traballar e temos que traballar para comprar o coche…

A escala humana, temos espazos diferenciados por idades, clases e funcións. Para nenos, parques. Para anciáns, bancos. As cousas íllanse e as unións rompen. Hai unha hiperdefinición: a cidade dinos como sentarnos, onde, por onde pasamos… Non hai lugar para a improvisación. Todo está preescrito no espazo público. O que isto significa é unha necesidade de control. Necesidade de saber de antemán para que vai servir. Así pensamos as cidades hoxe en día, pero non ten por que ser así. Pódese pór un marco e deixar que a vida decida. Deixar que a xente decida que uso vai facer dese espazo en función das súas necesidades. Deixar espazo ao non imaxinado, á incerteza, ao que vén.

Para quen se deseñan os espazos? A quen responde?
Esta disciplina defínese como funcional, obxectiva e técnica. Por tanto, deséñase para algúns corpos neutros. E detrás desa neutralidade, que hai? Un usuario abstracto. Un suposto corpo universal. Un corpo maduro e produtivo, e un estilo de vida homoxeneizado, ideado e construído, pero útil para crer que ao espazo dámoslle unha ergonomía, medida e organización ‘racional’. Creo que estamos ben. Con todo, as medidas dos bancos están pensadas para determinados corpos. Escaleiras, varandas, aseos públicos… E ese patrón é un patrón concreto.

Pero o que facemos é vivir a todo o mundo! E é algo funcional ou non, segundo as necesidades de todas esas persoas e corpos. Non hai funcionalidades “neutras”. Por iso é interesante observar a arquitectura tamén desde as ciencias sociais. Desde a antropoloxía, por exemplo. A arquitectura está na encrucillada da arte, da técnica e das ciencias sociais, porque reflicte e moldea á sociedade.

Até que punto a arquitectura adáptase ao noso modo de vida?
O vínculo é moi estreito. A nosa traxectoria vital tamén está marcada por decisións arquitectónicas. O cambio de vida a miúdo leva un cambio de residencia. Dos pais aos alumnos. Ou á da parella. E cando houbo nenos, máis casa. Mesmo no momento de desmantelar as estruturas afectivas, pódense producir cambios de espazo. Ou cando a xestión dos traballos de vixilancia requírao. Os itinerarios profesionais e persoais están cheos dun cambio de espazo limitado. E como non, o sistema –e por tanto o urbanismo– impulsa un modelo de familia.

A idea da casa suburbana americana, por exemplo, metéusenos até os ósos. A casa dos soños. Coche e xardín. Esa é a idea do éxito. Hoxe en día a vivenda unifamiliar é o modelo e o obxectivo de éxito de vida de moitas persoas. Non é que realmente queiramos vivir a arquitectura nesa forma. O que nos introduciron é que a medida que imos dando pasos na capacidade de consumo, cando temos a oportunidade, temos que tentar conseguir a nosa propia parcela. Con recuncho de control vexetal propio. E que sexa grande. Por que necesitamos grandes espazos domésticos? Para que necesitamos tanto? Para ter. Polo si ou polo non. Ter sempre é bo. Posuír e acumular.

E esa imaxe da casa aparece ligada á parella e aos nenos. Neste imaxinario, o éxito profesional e persoal non ten nada que ver coa construción dunha rede afectiva. A base son a parella e a familia nuclear. E todo iso, por suposto, en relación cun modelo de vida e consumo.

E mentres tanto, nas cidades, os apartamentos para familias, todos parecidos.
Tres dormitorios, un grande e dous pequenos. Sempre se reproduce o mesmo esquema. “Isto véndese”, di o promotor ao arquitecto, e o arquitecto ten que facelo. Queda moi vendida unha delas cando o mercado está en xogo. E a nós, como usuarios, cústanos moito tomar decisións valentes.

Organizar a casa é algo moi íntimo. E transcendental tamén. A arquitectura é sempre un importante investimento monetario. E si para a maioría da xente non é o investimento económico máis importante da súa vida, será unha das máis importantes. Cada decisión é única. Son eleccións que van condicionar as nosas vivencias e relacións. Doutra banda, a casa ten unha gran carga simbólica. Cada un leva a súa mochila. Memoria das persoas que foron as súas casas. Representación da mirada exterior. A casa é identidade. Ver a casa de alguén é como ver a alguén espido.

É un material de traballo sensible cando traballas na rehabilitación ou reestruturación da casa allea, non?
É un proceso moi íntimo. Ademais, a miúdo o cambio prodúcese nun momento. É un estado de recolocación. E aí ves onde están os niveis de risco de cada un. Isto non podo. Cría que quería, pero non me atrevo… Aí ves si as xanelas son para ver ao exterior, sobre todo, ou para que póidanche ver desde fóra. O valor da cama para ti. Aseos. Un cliente díxome que quería cambiar a habitación da súa filla cando acababa de divorciarse. Entrou na casa e o desastre que había nela era o salón. O dormitorio da súa filla estaba en perfectas condicións. Pero quería coidar o espazo da súa filla. Iso primeiro e despois as seguintes. E quería quitarse a cama de dúas e pola pequena na súa habitación! E mentín. “Non, perdoe, pero espacialmente, esta habitación require unha gran cama”. Neste tipo de procesos é moi difícil saber cal é o teu lugar como arquitecto.

Non pensei na influencia que pode ter a arquitectura na nosa vida. Que importancia tiña?
Si. Nós proxectamos –os arquitectos non dicimos que deseñamos, nós proxectámolo– e calquera proxección é, en realidade, defectuosa. Eu teño que saber que necesidades hai, pero ao mesmo tempo teño que deixar espazo ao que veña. As necesidades actuais non son necesariamente as de mañá. Pero na incerteza xórdennos incomodidades e resistencias. Queremos proxectalo para que iso perdure –iso tamén é cultural, porque non hai necesidade de construír todo para perpetualo– e non sei para que. Flexibilidade, capacidade de adaptación, resiliencia… en teoría son moi bonitas e todos estamos a favor, pero é unha cuestión cultural; a nosa necesidade de control limítanos e non sabemos como facelo. O mesmo ocorre nas nosas vidas. Agora non sabemos como vai estar a situación dentro de dúas semanas, e iso mesmo non sabémolo fainos sufrir.

* * * *

SOBRE A NATUREZA
“A organización do noso territorio indica a nosa relación coa natureza. O percorrido dos ferrocarrís determinará por onde e até onde chegarán as cousas, entre outras cousas, porque ocupamos as terras agrícolas da cidade, polo que debemos traer alimentos doutro sitio. Na representación de Euskal Herria o caserío é un elemento sacro, pero logo, nesta realidade das cidades megalópolis, os caseríos non son máis que un símbolo do noso romanticismo… As nosas terras, ríos, bosques, non as entendemos máis que para a súa explotación, na práctica. Cando reencauzamos ou enterramos un río, estamos a afirmar que cremos que estamos por encima”.

PANDEMIA “O
bicho que puxo o mundo patas para arriba é moi arquitectónico e púxonos mirando aos espazos. A pandemia deixou claro o fráxiles que son as nosas cidades do mesmo xeito que a nosa economía. Quedou claro que todas as políticas fixéronse de face á postal da cidade e iso non se fixo polos intereses dos aldeáns. Fíxache na Parte Vella de Donostia. Durante a pandemia demostrou que o deseño das nosas cidades non é apto para vivir. Ten sentido unicamente nos parámetros de eficiencia, produtividade e rapidez. Cambiouse un parámetro e todo se volveu absurdo. Os bancos e as prazas non se utilizan para iso. As primeiras rúas servían para ir dun lugar a outro, e os paseos estaban para pasear. E na pandemia todo é paseo. A organización dos espazos debería ter flexibilidade para soportar situacións non previstas”.