Durante vinte anos traballou no grupo de teatro Kukubiltxo. Por que e como deu o salto ao mundo da educación? En
2010 pedíronme que me acompañase no taller de teatro na escola da localidade, e tamén impartín un curso aos traballadores nunha empresa do pobo. Estiven a gusto e pensei que quería transmitir o coñecemento e a alegría que me deu o teatro. Ademais, en poucos anos pasamos de dous a cinco en casa e a actividade en Kukubiltxo era moi vinculada. Púxenme en contacto cos colexios e concellos do val, e así naceu Iufala!! proxecto para ofrecer cursos de teatro nas escolas.

Antes de explicar aos alumnos que lles ensina o teatro, en que che axudou a ti?
Axudoume a coñecer e comprender mellor as actitudes das persoas. De neno recibín unha educación cristiá que marcaba con rixidez cales son as boas e as malas condutas, as persoas boas e as malas, e tiven moi interiorizada esa tendencia a xulgar. De súpeto, fun á escola de teatro de Bilbao, e todos eses xuízos perderon sentido, porque no teatro non xulgamos ao noso personaxe, temos que tentar entendelo sexa cal for o personaxe, desenvolvemos unha certa asertividad e empatía co personaxe. Ademais, traballar coa imaxinación tamén lle leva a iso: En Kukubiltxo eramos moi diferentes por natureza e as discusións que se producían ao redor da obra de teatro ou aos personaxes eran moi enriquecedoras.

Como inflúe o xogo cos roles dos personaxes no alumnado?Traballo con
mozos de 5º e 6º de Primaria (de 10 a 12 anos, de 20 semanas á semana, unha hora) e adoitan ter un rol no colexio, pero no teatro eses roles cambian, de cada alumno ou alumna, e tamén como grupo. Desde o principio, por exemplo, é imprescindible romper o límite de mozas e mozos, porque si non, sempre tes mozas por unha banda e mozos por outro. Nas nosas obras non hai protagonistas, todos teñen un protagonismo similar, e o guion non está acabado, cada un constrúe e complementa o seu personaxe e a súa traxectoria: a información que reciben é a idade do personaxe, o seu papel na obra (si está no barco, é o capitán, é o mariñeiro...) e a situación do personaxe, pero eles elixen o sexo e a orientación sexual do personaxe, por exemplo. Cando se explicaba, entre outras cousas, que poden ser transexuais, na obra tratábase da pregunta habitual, “que é iso?”, pero as novas xeracións tómano máis natural e algunhas deciden cambiar o seu rol e o seu sexo na vida real. Ademais do rol que ten o personaxe persoal, na clase todos os alumnos traballan diferentes roles e sentimentos, un a un ante os demais: vergoña, medo, enfado…

Todo iso sérvelles para coñecerse a si mesmos, dar a coñecer aos demais e redescubrir o que lles rodea. O que está afeito ser líder no día a día poida que se cohiba sobre o escenario ou se faga o parvo, e os alumnos que ve máis modestos noutros estudos e ámbitos se empoderan de súpeto no teatro, por exemplo, cando lles toca un papel poderoso. Este ano teño un alumno moi humilde, no papel de capitán, e ten que dar ordes ao líder da clase (no papel de mariño). Recordo tamén o testemuño dun titor que me contou que o estudante reticente había crecido grazas a este curso e que desde entón tamén avanzara noutras materias.

Di que os pon un a un no escenario. Non
sempre vai ser fácil enfrontarse aos tímidos e aos medos… Saímos ao escenario a pasalo ben, iso é unha das bases, e por iso, entre outras cousas, nestes anos reducín moitísimo o texto que teño que aprender para a obra: só hai que memorizar tres frases, o resto créano e acertan eles mesmos, porque a necesidade de aprender de memoria supuña un bloqueo.

Doutra banda, a frase que destaco desde o primeiro día é que non hai erros no noso curso. O medo e a vergoña de pensar que imos cometer algún erro ao subir ao escenario, xa habemos interiorizado que os demais nos van a xulgar, pero no curso facemos moitos exercicios en sentido contrario: que alguén esqueceu o texto? En lugar de deixalo á vista, os mozos aprenden a seguir adiante, a axudarse mutuamente, a inventar un novo texto, a seguir o texto do que esqueceu, a seguir adiante sen mencionar o texto… Para iso, traballamos a improvisación e a imaxinación, e entenden que “chegar ao destino” non serve para nada, se alguén quedou en camiño. Debemos avanzar todos xuntos e chegar ao final da obra todos xuntos.

O grupo é, por tanto, importante.Nos
ensaios van vendo que ninguén lles xulga, que non rin, que se esquecen o texto terán a axuda dos demais… e desenvólvese a confianza en equipo, a confianza e o apoio mutuo. Para conseguir que o alumno que cumpre o rol de nai e o que cumpre o de fillo abrácese no escenario, a confianza é necesaria. Precisamente, debido á pandemia, tiven que sacrificar moitos exercicios relacionados con este tema, porque hai un contacto físico entre eles, e estou a traballar doutras maneiras, pero creo que se notará que non se trata como cómpre.

Mencionou o contacto físico. O propio corpo está moi presente no teatro, cando na educación o cerebro en xeral leva todo o seu protagonismo. O corpo é
bastante tabú a esa idade, e ademais todos saben que, en poucos anos, o seu corpo sufrirá cambios. Se noto que teñen complexos, por exemplo, que os seus peitos empezaron a crecer, súbolle os ombreiros e anímolle a que se mostre sen medo, que non se avergoña. Traballamos as articulacións, os movementos e as posibilidades do corpo, a expresividade do corpo, e en determinados apartados (o traseiro, o peito...) óuvense as risillas, pero eu son a primeira persoa que toma todas as posturas a través do corpo e poño todo tipo de rostros diante dos alumnos. Do mesmo xeito que o traballador da fábrica utiliza a máquina, nós somos a máquina no teatro, nós debemos amar e coidar esta máquina e coñecer todos os recursos e posibilidades que esta máquina ten.

Tamén lles falo da memoria do corpo. Que cando se practica unha bicicleta ou un cordón, o corpo sabe de forma automática como responder, xa que garda en memoria o que fixo previamente.

A propia actitude corporal denuncia o papel que temos no día a día e facemos un exercicio interesante para abordalo. No teatro de aprendizaxe hai que mirar aos espectadores, hai que estender o corpo aos espectadores, os alumnos comezan a andar sobre o escenario e cando toco o cencerro teñen que mirar cara adiante, pero onde e como se pararon é moi significativo. Algúns quedan ás costas dos seus compañeiros, outros en primeira fila e tapando co corpo ao resto. Toman conciencia do que levan os seus corpos, a esconderse ou a cubrir aos demais, e aprenden que hai que deixar o seu espazo a todos os membros do grupo para que aparezan no mesmo nivel. Isto é terrible para a mente, porque na rúa repítense esas actitudes e con este exercicio danse conta diso; interiorizan como compartir protagonismo a través do corpo, polo menos no teatro.

En que medida é unha obra de teatro pechada e en que medida participa a imaxinación dos alumnos?No
guion só aparecen os inicios das conversacións, tres frases en total, e os propios alumnos completan as entrevistas. A idea de non xulgar é tamén fundamental nisto, para que cando alguén di unha idea non sexa a reacción “que barbaridade botou” ou “esa idea é mala”. No teatro todo é si, aceptamos todas as propostas, probámolas e iremos vendo si incorporarémolas á obra, se hai que cambialas ou si non funcionan. Non sempre é fácil canalizar algunhas ideas, porque a imaxinación dos nenos é máis libre que a dos adultos, chegan máis lonxe, pero merece a pena ensaiar e probar todas as ideas, logo cáese da obra sen forzas.

O teatro serve tamén para traballar as emocións e os sentimentos.
Por suposto, e viven emocións intensas, por exemplo, neste proceso de axuda mutua. Normalmente escápanse da necesidade de interpretar tristezas ou vergoñas (en lugar da cólera represéntase a gusto), pero cando o fan, descobren outros roles que levamos dentro, a desenvolver. Todos os sentimentos son importantes, non hai que descoidalos, e aproveito o curso para traballar ese tipo de valores.

Tamén utilizas o tema das obras para traballar valores?
Os propios profesores dixéronme: “Pero nesta obra non se fomenta ningún valor concreto”. Non no tema, pero si no propio proceso: protagonismo compartido, ruptura de roles, axuda mutua a avanzar… Como non se impulsa ningún valor! Nunha época relacionaba o tema da obra con algún valor, pero enseguida deime conta de que non funcionaba, que o tema e algúns personaxes tomaban demasiado protagonismo e cubrían todo o demais. É artificial: máis eficaz que a obra de teatro sobre o bullying é tentar facer fronte mediante exercicios se se detecta bullying nos ensaios.

Como afectou a pandemia a estas clases?
Inevitablemente influíu, pero, por citar un cambio positivo, supuxo un aumento do esforzo que realizan coa voz: pronunciar mellor, falar máis alto, traballar a voz… o uso da máscara propiciou o uso da mesma e este traballo veu para quedar.

Resultado dos ensaios: actuación en público.
Ao principio non quería facer actuacións, pensaba que nos ía a quitar tempo para traballar as cousas nas clases, pero foi unha achega dos profesores, dalgunha maneira, para que os alumnos desen un sentido e un obxectivo ao curso, e tiñan razón: é un momento de catarse. Todos os alumnos, cada un no seu personaxe, terminan celebrando unha actividade sobre o escenario. Terminan emocionados, xuntos, a pleno berro. A presión é saltar ao público á sala e estar no fokupa, pero en todos estes anos, só dous ou tres veces sucedeume que o estudante non poida levantarme na cadeira, non pode saír ao escenario. Mesmo nas dúas ou tres veces que ocorreu, ninguén lle acusou de nada; ao contrario, dixéronlle que se manteñan tranquilos, que se adaptaron e que sacaron adiante a obra.

Estás a recoller todo o apreso nestes anos.
Estou a recoller os traballos e exercicios que realicei no curso, para que logo os difunda na web Apropox.com e que o educador ou educadora que queira aprovéiteos. Ademais, preténdese ofrecer cursos de teatro non só en centros escolares, senón tamén en empresas e á cidadanía en xeral. Tamén aprendín psicodrama, unha terapia que se fai no grupo levando os problemas á escena, e utilízoa nas miñas formacións. Estou convencido de que grazas á interpretación podemos aprender moitas cousas.

A reivindicación é túa: “Todos os alumnos de Euskal Herria necesitan
do teatro”. E por iso creo que deberiamos traballar o teatro na Escola de Maxisterio, para que os futuros profesores poidan integralo no futuro, porque son técnicas que se poden utilizar en calquera materia; o teatro dá ferramentas para facer fronte aos problemas. Trabállase nalgúns centros, pero é algo que hai que difundir a todos. Para traballar o desenvolvemento persoal, entre outras cousas. Gustaríame saber se o profesorado que recibiu estes cursos notou algún cambio no seu alumnado cando chega á Educación Secundaria Obrigatoria. Eu quero pensar que si, que lles serve, por iso sigo nisto.