Malcom Ferdinand: A idea principal que me impulsou neste estudo foi como pensar a ecoloxía, a crise ecolóxica, partindo do mundo caribeño, dos contextos e cosmogonías caribeñas, máis concretamente da historia do esclavismo que ten esta rexión.

Que queres dicir ao dicir ‘ecoloxía decolonial’?

Nos meus estudos, e tamén na miña vida, atopeime co que no libro chamo ‘dobre pausa’ [double fracture], cunha dobre pausa da modernidade: por unha banda os patrimonios do colonialismo, os pensamentos postcoloniales, os decoloniales… e por outro os pensamentos ecolóxicos e medioambientais.

A mediados do século XX foron os movementos críticos coa modernidade: por unha banda o movemento ecoloxista con todas as súas variantes, e por outro os movementos independentistas, anticolonialistas, pensamentos postcoloniales, decoloniales. Ambos os críticos coa modernidade, pero que fixeron o seu propio camiño, sen cruzarse, sen discutir realmente entre eles.

Esta dobre ruptura pode apreciarse, en primeiro lugar, na contorna sociolóxica dos ecoloxistas: é ben coñecido que na composición da militancia atópanse poucas persoas de minorías negras e racializadas en organizacións ecoloxistas non gobernamentais, a ambos os dous lados do Atlántico, en Francia ou en EEUU, ou en dous América. Mencionamos a composición sociolóxica dos movementos, pero tamén podemos referirnos ao mundo das referencias conceptuais que construíron os ecoloxistas para analizar a crise ecolóxica. Tamén nestas referencias chama a atención a escaseza de personalidades racializadas, da diáspora, principalmente negras.

O que pasa é que nas súas bases, no seu pensamento, na súa formación, na súa praxe… O movemento ecoloxista occidental deixou atrás a historia da modernidade decolonial e, sobre todo, do esclavismo. O cadro inicial do movemento ecoloxista mostra esta ausencia de maneira dolorosa. En moitos dos dicionarios de ecoloxía, ao facer referencia ou genealogía ao pensamento ecoloxista, a miúdo cítanse dous nomes: Henry David Thoreau en EE. UU. e Jean-Jacques Rousseau en Suíza, os suízos coñéceno moi ben.Aí están o libro de Wald de Thoreau e Lles Rêveries du promeneur solitaire de Rousseau.

Nos cadros que ilustran estas mencións hai dous homes, nacidos en familias boas, brancos e cunha relación social coa natureza: só traballan. Sen dúbida teñen relaciones eco-sociais co non humanos, pero no fondo son homes brancos e libres en sociedades post-coloniais e post-esclavistas, ás veces en sociedades coloniais e esclavistas.

Esa interesante observación histórica que fas, en realidade, non foi escoitada a outros moitos. Pero ademais, que fai o ecoloxismo colonial de hoxe?

Para empezar, é importante desmontar o discurso, destacar que só se puido difundir o discurso ecoloxista baixo a condición de silenciar o pasado colonial. Isto pode explicar por que hoxe temos conceptos e pensamentos que non son capaces de considerar e explicar as experiencias da maioría dos habitantes da Terra, sobre todo as poboacións colonizadas e froito das migracións coloniais.

Isto significa que a nosa gramática, o noso vocabulario, nas súas propias definicións, deixa á libre ou involuntariamente a boa parte dos habitantes do planeta. Conceptos como o antropoceno, ou as teorías do colapso… son conceptos que fomentan esencialmente o que Gloria Wekker denominou nun fermoso libro ‘a inocencia dos brancos’ [white innocence]. Todo iso supón afastar ao movemento ecoloxista de toda unha parte da Terra.

Vostede fala do Negroceno como alternativa ao Antropoceno… Que significa iso?

O novo concepto de antropoceno foi proposto polos geólogos e foi moi criticado, sobre todo polos antropólogos, porque con este concepto non se poden entender as diferenzas entre os causantes da destrución dos ecosistemas terrestres. Sabemos que non son as persoas que viven nas chabolas de Nairobi, Porto Príncipe ou Martinica as que provocaron o quecemento do clima actual, pero inventando a abstracción como Anthropos-Home homoxenéizanse e disfrázanse tantas relacións de desigualdade e poder diferentes, tantas inxustizas que forman parte desas destrucións. Coa creación deste ser abstracto, as inxustizas quedan en segredo.

Antropólogos como Anna Tsing, Donna Haraway, etc., ou pensadores como Andreas Malm, historiadores como Christophe Bonneueil ou Jean-Baptiste Fresoz… propuxeron outros conceptos para que no mesmo termo aparezan distintas relacións de poder, como o Capitaloceno [Capitalocène], o Plantaziozeno [Plantationocène], etc. Certamente, no meu libro menciono a importancia que tivo trátaa de escravos polo Atlántico no nacemento da modernidade e o papel que desempeñaron os africanos esclavizados no poblamiento colonial da Terra.

Non se trata de crear un concepto máis universal que o de Antropoceno, senón de substituír o Antropoceno cunha palabra máis. Eu non estou nesa ficción que cre que todas as experiencias da Terra pódense agrupar nunha soa palabra, estou a favor da pluralidade de palabras que aglutinen varias dimensións do que hoxe vivimos. O concepto Negrozeno fai fincapé na dimensión política e social do esclavismo. É dicir, pon de relevo a servidume do ser humano, pero tamén a súa dimensión metabólica e enerxética, xa que os seres humanos oprimidos foron esas economías baseadas na violencia, a enerxía e a materia prima que alimentaron ese sistema que destruíron os ecosistemas como os seres humanos.

Os seus estudos céntranse principalmente en Francia e na colonización que realizou Francia máis aló do mar. Cre que os temas que presenta teñen un carácter máis universal, son aplicables a outros exemplos?

As miñas raíces están no Caribe e o Caribe non é só francófono. Por iso dei un capítulo no meu libro a Porto Rico, outro a Haití. Pero tamén teño raíces en Occidente e estou a discutir coa tradición dos pensamentos ecoloxistas de Occidente. Isto abarca todo o Occidente, pertence á súa natureza imperial, supera o marco do Hexágono e das rexións que este ten alén do mar. Para que sexa nas illas Mauricio ou na chamada Indochina, na antiga colonia dos Países Baixos ou nos propios Estados Unidos.

Tomemos, por exemplo, o exemplo das nucleares. O movemento ecoloxista ha xurdido en gran medida sobre a crítica á bomba nuclear, moi claramente no caso de Greenpeace. Este movemento, que se sitúa nun contexto máis amplo de crítica da técnica, acala que o que fixo posibles estas técnicas foi a situación colonial.En 1945 as bombas atómicas que se fixeron estalar sobre Hiroshima e Nagasaki estaban feitas de uranio congoleño.

Aquí pode ver que o camiño se fixo sen alianzas con xente que fixo unha crítica anticolonial da técnica. Os colonizados opúñanse a estas técnicas, como os que en EEUU foron expulsados das súas terras polos habitantes de Navajo, que sacaron adiante o proxecto Manhattan e realizaron probas das explosións das bombas. A xente de Ghana, con Kwame Nkrumah á cabeza, opúxose a que os franceses fixesen probas atómicas no deserto alxerino. Á fin e ao cabo, sempre existiron pobos colonizados que se enfrontaron ao esforzo de destruír os seus corpos e a Terra.

Con todo, inventouse un relato que dá vantaxe a algúns esquecendo as responsabilidades do sucedido até agora, coma se inventase o ecoloxismo que un home branco estaba a pasear por unha natureza virxe… cando esa natureza non era precisamente virxe. Facendo iso hase despolitizado o ecoloxismo, e así chegamos á situación actual, onde se seguen repetindo nos discursos as mesmas discriminacións que antes.

Isto tróuxonos, por tanto, á creación e actuación paralela de dous grupos de activistas, por unha banda activistas anticolonialistas e por outro, ecoloxistas. Cóntanos a orixe desta duplicidade e por que che parece prexudicial. E que se pode facer para que os dous iníciense no diálogo.

A ruptura ten raíces nas bases coloniais da modernidade. Para pór un exemplo, cando John Muir, o fundador dos parques nacionais en EE. UU., fala de Wilderness [salvaxe, intacto, sen contacto humano, nature vièrge, natureza virxe], utiliza unha linguaxe racista para falar da natureza, que exclúe aos Primeiros Pobos de América que habitan nesa natureza.

O mesmo pode dicirse de Francia cando fala do famoso Pierre Poivre sobre as illas Mauricio, o home que foi o primeiro en establecer unha conexión entre a destrución dos bosques e o cambio climático naquel lugar, era o responsable dunha colonia esclavista, tamén o dono dos escravos. Por tanto, a ruptura non a provocaron quen loitan contra a colonización, senón todo o contrario: quen construíron o discurso do ecoloxismo sen mencionar a raza, o racismo e o colonialismo, son os que provocaron a ruptura. Por tanto, hoxe en día parece que o discurso antiracista e o discurso ecoloxista son dous mundos diferentes.

Que pasou, pois? Na loita por recuperar a súa dignidade como pobo colonizado, outros teóricos deixaron atrás cuestións ecolóxicas que teñen que ver directamente co que hoxe ocorre no mundo. Seguramente porque se sentiu que nos movementos ecoloxistas non tiñan cabida os problemas dos pobos indíxenas e colonizados. Desgraciadamente, hai unha desconfianza mutua.

Por que cre vostede que é desgraciado?

É prexudicial, porque é contraproductivo que o ecosistema queira defenderse sen darse conta de que si non se cambia a opresión sobre os seres humanos non se solucionará a opresión ao ecosistema. E doutra banda, no que se refire ao pensamento anticolonialista, é evidente que os pobos racializados, os países colonizados, os do sur, son as primeiras vítimas de desastres ecolóxicos. Por tanto, está pendente unha alianza que organice unha visión moito máis unitaria do problema ecolóxico que está en xogo hoxe.

Con todo, esta alianza non se poderá levar a cabo sen unha análise crítica da ruptura, unha análise crítica da ocultación do pensamento ecoloxista sobre a historia do colonialismo.

Tes esperanzas de que esta alianza vaia suceder? En Estados Unidos, por exemplo, hai un movemento moi forte chamado Environmental Justice [Xustiza Ambiental] que trata de asimilar as consecuencias dos problemas medioambientais nas persoas racializadas…

A ecoloxía decolonial non o inventei eu neste libro, en 2019, moitos pobos fano moito antes. En EE.UU., moito antes do movemento ao que vostede refírese, a xente dos primeiros pobos, os que fuxiron da escravitude, etc., traballaron nesa liña. É certo que o movemento pola Xustiza Ambiental dos Estados Unidos [Environmental Justice] é moi interesante, porque vincula o racismo co medio ambiente, o concepto en si mesmo é unha resposta á idea do ‘racismo medioambiental’ que denuncian. Pero existe o risco de que este esforzo tamén sexa recuperado para volver tapar o pasado colonial.

É o que ocorreu en Francia, por exemplo: aquí o movemento pola xustiza ambiental estableceuse de forma totalmente despolitizada. En Francia crese que este tema se expón doutra maneira nos Estados Unidos, onde hai moito racismo, pero aquí as diferenzas non ocorren da mesma maneira que alí… basicamente, séguese pensando que o racismo e a cuestión do colonialismo non teñen nada que ver co ecoloxismo.

Con todo, non hai que perder de vista que a perda de ecosistemas que sufriu a Terra nos últimos 500 anos só foi posible sobre a opresión dos primeiros pobos en todo o mundo, en América, África, Asia. Hoxe queremos recoñecer as presións sobre os pobos indíxenas sen recoñecer as desfeitas ao medio ambiente. Por iso temos discursos tan exóticos: “Mirade como viven os primeiros pobos, en harmonía coa natureza”, apláudese esta forma de vida, esta cosmovisión, sen dar por bo as peticións de xustiza que seguen facendo eses pobos.

O ano pasado, Oskar Temaru, de Polinesia en mans de Francia, demandou ao Estado francés por crimes de lesa humanidade na realización de probas atómicas. Até 1995, Francia realizou 196 explosións atómicas en Alxeria e Polinesia, polo que non se chegou a facer xustiza respecto diso. Algunhas destas bombas foron varias veces máis violentas que as lanzadas por Estados Unidos en Xapón, e pensan nos danos que causaron á poboación local.

Volvendo á pregunta, si, é certo que hai pontes que se construíron, pero que teñen que ser moito máis fortes, e que a xustiza non se faga só para uns poucos de todos os pobos, senón para todos.

Para terminar, nestes tempos estamos a ver unha revitalización das teorías malthusianas entre os movementos ecoloxistas, sobre todo os que loitan polo cambio climático. Din que “si nacen menos nenos, supoñamos que en Níxer, os países coas taxas de natalidade máis altas, bastará para todas as persoas da Terra, esa é a solución do cambio climático”. Cre vostede que hai risco de que se reforce este pensamento?

Non é un erro, é un discurso claramente racista. Porque sempre son os países racializados os que deben limitar a súa proliferación. E é un discurso moi misógino, porque volve insistir no control dos ventres das mulleres racializadas e colonizadas. Si partimos dun discurso que só fai referencia á cantidade de seres humanos que viven na Terra, sen ter en conta os diferentes modos de vida que levan un norteamericano, un suízo ou un francés e, pola contra, un de Níxer… e as consecuencias que terán esas vidas… tratamos de igualar as diferenzas, como fixemos co concepto de Antropoceno. Desde que establece a responsabilidade da crise ecolóxica [co malthusianismo] na suposta produción de ventres de mulleres negras, está a facer un discurso racista e misógino.

Isto non quere dicir que os pobos non teñan ganas de adaptar a súa demografía. Pero o discurso que mencionas vén de hai moito tempo e sempre quere difuminar as responsabilidades de Occidente. Coma se non fose un problema como vivimos en Estados Unidos ou en Europa, o noso consumo, como exportamos os efectos do noso consumo, a violencia que xeramos lonxe de nós…