A “preocupación polo clima” e o privilexio de mobilizarse ao seu favor está desigual entre o Norte e o Sur. Por unha banda as emisións da opulencia dos ricos [CO2] e por outro as emisións de supervivencia dos pobres, a historia do capitalismo e a opresión colonial deu a luz hoxe a hexemonía tecno-científica que defende a necesidade de salvar o ‘clima do mundo’ e tamén o escepticismo climático que é o seu reverso. Preocúpanse pola emerxencia ecolóxica quen até agora a aproveitaron e non quen son as súas primeiras vítimas.

De que xeración, de que raza, de que nacionalidade é o clima? Esta pregunta, aínda que pareza ridícula ás persoas insignificantes, é de gran importancia se se le a “xeración do clima” –mobilización organizada polos mozos occidentais a favor do clima– cun medidor completo da historia global, é dicir, si tense en conta que Occidente non é máis que unha parte do mundo, sen escoitar todas as historias do resto non se poderá entender o problema senón a medias.

Todos “a xeración do clima”?

O quecemento do clima non é só unha cuestión de temperatura crecente:é, sobre todo, unha mostra dos cada vez menores ou negativos rendementos do proceso de modernización que se está levando a cabo tanto en Occidente como en países de fóra. O concepto de “xeración do clima”, si abandonamos a definición demográfica e estudámola desde unha perspectiva de civilización, podemos entendelo como: Unha maior sensibilización do clima que xerou a civilización tecno-científica occidental en moitos occidentais de hoxe.

Proba diso é que en África, Asia Central ou América Latina non se mobilizan polo clima os seus escolares, estudantes de liceos, universitarios, investigadores e políticos. Alí non sente tan asfixiante a construción da cultura científica sobre o ‘clima global’, aínda que si hai sensibilidade. Nestes territorios plásmanse as reivindicacións relacionadas co Medio Ambiente nas loitas que os pobos e campesiños levan a cabo para preservar as súas vidas. En consecuencia, mentres as ‘xeracións do clima’ de Europa condenan a vida en Occidente, as sociedades non occidentais loitan por protexer as súas antigas formas de vida fronte aos roubos do capitalismo.

Non é, por tanto, unha formulación social, xeopolítico, económico e político de carácter histórico o actual enfoque tecnocientífico do clima mundial? É realista falar desta formulación multidimensional sen pór en cuestión ao mesmo tempo as categorías políticas, económicas, medioambientais e ecolóxicas que ten o ‘clima global’? O concepto de ‘clima global’, que estrutura o mundo co seu carácter tecnocientífico, dota dunha comprensión á política climática, pero oculta as diferentes opresiones, exclusións, desigualdades e discriminacións sociais e culturais que se produciron dentro da dinámica do capitalismo histórico, que converteron o clima global nun problema grave.

‘Efecto bolboreta’

En canto ao roubo capitalista, unha das principais causas do enloquecimiento do clima, é o que sufriron varias xeracións de África, América Latina e Asia Central. Si, seguindo a teoría do caos, dise que as voaduras dunha bolboreta poden provocar que todo un sistema a miles de quilómetros de distancia póñase a tremer, como habería que compensar o enloquecimiento do clima provocado hoxe polo colonialismo por non protexer a fauna, a vexetación e a civilización dos indíxenas?

O ‘clima global’ analiza como se debe organizar a xustiza intergeneracional en beneficio das sociedades non occidentais? O Fondo Verde polo Clima [nas siglas en inglés GCF, o fondo das Nacións Unidas para axudar aos países pobres fronte ao cambio climático], estando tan buxán desde dentro, pode servir para facer fronte a un obxectivo dese tamaño? “Teño 17 anos e o medo ao cambio climático móveme”, dicía ante os medios Anuna De Wever. O medo deste militante, que lidera as mobilizacións en Bélxica, non se estenderá en ningún caso nas rexións non occidentais, si os mozos da súa idade teñen medo, sobre todo, de ir durmir sen saciar a súa fame, de non ter auga potable, de non poder ir á escola, de non ter protección ou de converterse en nenos soldado.

Como podemos defender xuntos o clima do mundo cando miles de mozos e nenos afóganse cos seus pais, devorados polo Mediterráneo, mentres outros mozos e nenos maniféstanse en Bruxelas, París ou Quebec da man dos seus pais e profesores?O movemento Youth For Climate [A Mocidade polo Clima] non pode ter éxito en temas básicos, prematerialistas, nos países que faltan, porque esa mobilización lles parece unha luxosa preocupación postmaterialista. O problema non é que a preocupación non teña base, senón que o noso pensamento se preocupa pola emerxencia do clima cando está liberado da angustia das carencias cotiás: co estómago famento, pouco clima!

Privilexio de “preocupación polo clima”

Os pobos pobres e as súas poboacións están condenados a unha dobre pena. Porque, ademais de vivir na Terra na que o clima está a tolear, que teñen que ver as ‘xeracións de favelas’ de Sudamérica e as ‘xeracións do clima’ de Europa? Os mozos pobres de América Latina e do Sur do planeta en xeral pagarán o alto prezo do enloquecimiento do clima, moi diferente do que pagarán os ‘da xeración do clima’ de Europa. Os nenos congoleños, frecuentemente enterrados vivos nas minas artesanais para o abastecemento das multinacionais occidentais, teñen os privilexios de ‘preocuparse polo clima’ cando teñen que facer os máis duros para recoller un soldo?

A inxustiza xeneracional non só débenos levar a reflexionar sobre o futuro, senón tamén sobre o pasado e o presente. Agora pídeselle a África que non siga máis no camiño de ‘entrar na civilización’, cando non chegou a ser dono dun desenvolvemento e, ademais, perdeu a paradigma de vida que caracterizara naquel My African Journey [a miña viaxe en África] escrito por Winston Churchill cando era secretario xeral das colonias.

Churchill describiu fascinado as xigantescas cheas de bolboretas multicolores que coñeceu en África Oriental en 1907. O mundo actual pretende recuperar esa diversidade africana como mostra da boa saúde ecolóxica dun biotopo, ‘paradigma da bolboreta’. É dicir, despois de que Churchill civilice ‘’ África en 1905, agora a África o mundo esíxelle ‘descivilizar’. Pero, que xeración ten que pagar a débeda das bolboretas africanas destruídas pola modernización capitalista? ‘Tres décadas gloriosas’ [II. As xeracións de netos daqueles europeos que coñeceron a época de prosperidade económica tras a Guerra Mundial ou os dos africanos que foron aforcados por defender apaixonadamente a ‘paradigma da bolboreta’ que era seu? Como reconciliar a dúas xeracións diferentes sobre os recortes a favor do clima cando as súas formas de vida son tan opostas?

Todos no mesmo bote, pero non había sitio para todos nos botes salvavidas.

O tráfico de escravos excedido no Atlántico nos inicios do capitalismo mercantilista e industrial mostra que o capitalismo utilizou como combustible a varias poboacións racionalizadas: indios, negros e amarelos. Unha boa mostra diso é o ‘Surinam negro’ que Voltaire exhibe en Candide, cuxas mans e pés amputados foron o combustible e o estímulo para producir con total dependencia.

‘Surinamgo beltza’ mostra que o compoñente racial existía no seo do capitalismo desde hai séculos polas desigualdades sociais que destruíron o necesario equilibrio entre o medio ambiente e a economía. Si o capitalismo utilizou o sangue como morteiro ou cemento, o asasinato, o ahorcamiento e a escravitude, nun mundo que foi transfigurado polo capitalismo hoxe volven aparecer como pantasmas no problema do clima, no que o filósofo Achille Mbembe falaba da raison nègre (razón negra).

Os problemas que hoxe sofre o clima do planeta son os efectos ambientais das relacións interanuais entre os Brancos e os Negros, os Brancos e os Vermellos, e entre os Brancos e os Brancos. Nestes binomios os segundos –Negros, Brancos, Vermellos, Amarelos…– non só sufriron a opresión, o desprezo e o sometemento, senón que ademais pisaron e destruído a súa propia cultura e relación co medio ambiente o uso instrumental do capitalismo occidental cara á natureza.

Esta racionalización histórica da produción capitalista a favor dos brancos reafírmase aínda hoxe en día, xa que quen denuncian a emerxencia dos desastres ecolóxicos son principalmente os gañadores das relacións raciais do capitalismo. Os que mencionan pouco ou nada o problema son os perdedores da relación histórica racionalizada, os que viven afogados nos quebradizos de cabeza da necesidade de sobrevivir todos os días. Cales son os ‘Surinamgo Beltzak’ de hoxe sobre a produción capitalista e o ‘problema do clima’ que xerou?

Nacionalidade do clima global

‘Pachamama’, Ama Lurra, ugazama [ama nutritiva?... No orixinal Mere nourricière], así é como a Terra é nomeada polos indíxenas de América Latina. Dado que o tema do clima é libre de fronteiras, as políticas para a súa preservación deberían ter en conta unha única Terra, un só pobo, unha única nación: así Terra-nación sería a nacionalidade do clima. Hoxe en día a economía, a cultura, a política e as dinámicas das migracións non demostran, nin moito menos, que o mundo sexa o Pachamama de todos nós.

A Europa veñen os migrantes pensando non só que aquí a seguridade social, política e económica está mellor asegurada, senón que tamén pensan que este continente non está na mesma Terra-nación na que está a súa terra natal. A cambio, se Europa se está consolidando como fortaleza, significa que moitos europeos queren protexer a súa cultura e o seu estado de benestar, se os hai. En consecuencia, nas conferencias faise referencia á necesidade de que todo o mundo convértase nunha única nación para preservar o clima, nas ideas si se menciona, pero moito menos nos comportamentos políticos reais. Se estes analízanse no ámbito das migracións, obsérvase, en particular, que o clima ten varias nacionalidades.

Por unha banda, os pobres pensan que no Norte as circunstancias económicas, políticas e sociais permiten que o quecemento climático sufra menos; doutra banda, os países do Norte queren protexer as súas condicións políticas, sociais e económicas para poder soportar mellor os efectos do quecemento climático que os pobres do planeta.Este discurso suxire que aínda que todos vivamos no mesmo barco, non todos temos acceso aos botes salvavidas. A práctica demostra que imos en diferentes plantas durante esta travesía, uns en primeira clase e outros en segunda.

Como a Terra non é considerada como unha soa nación, temos varios modelos climáticos á vez. Seguindo as ideas de Samuel Huntington, o ‘clima global’ é a guerra entre diferentes formulacións climáticas. O pai Bush lanzou no Cume da Terra de Río en 1992 “O noso modo de vida non é negocio!” e Margaret Thatcher lanzou en 1980 “Non hai alternativa!”, ambas forman parte do mesmo modelo de civilización, o problema do clima nun modelo sometido a unha identidade de civilización, o capitalismo. É dicir, que a nación e o seu exemplo de vida son inalterables a pesar do quecemento do clima:nesta formulación arguméntanse os rendementos de custos da política climática en termos identitarios.

Logo temos a ‘mestizaxe’ ou ‘creolización’ que menciona Edouard Glissant. Nela non se menciona o choque entre as diferentes perspectivas do clima, senón que a súa mestizaxe pode levarnos a Pachamam, a nación do clima global. Por último, como Achille Memp, podemos destacar o futuro ‘negro’ do mundo [devir nègre du monde]: que o clima é a paradigma sen saída no que todos os seres humanos teremos os ‘negros’ do quecemento do clima, os ‘Negros de Surinam’ do clima, que terán que viaxar na planta baixa do barco de políticas neoliberais do clima.

Relato oeste-centrado

O chamado ‘clima global’ leva consigo varias racionalidades en conflito. Mostrando na pel o heroísmo da razón e as aparencias do hegemonismo tecnocientífico, rexeita no fondo e fagocita as visións pre-científicas das culturas non occidentais sobre o clima, pero para abrirlles as portas. Os primeiros pobos, que coa súa vida coidaron os dous pulmóns do planeta –as selvas amazónicas e do golfo de Guinea-, teñen coñecementos locais que nunca aparecen nos informes do Grupo Intergobernamental de Expertos sobre o Desenvolvemento Climático (GIEC).

Non foron os modelos matemáticos e físicos do norte os que destruíron o pasado dun pobo indíxena?Como se contabilizan as emisións que emite o Norte na súa prosperidade e as que emite o Sur para sobrevivir? Se cada rexión do mundo tivese un modelo climático compatible coa súa cultura e os seus problemas, os Estados Unidos de hoxe terían o escepticismo sobre o clima como argumento principal. Aquí existe unha certa democracia de opinión sobre o quecemento climático que contrapón a racionalidade científica e a racionalidade democrática: en nome da democracia de opinión permítese dar por verdade aquelas evidencias científicas que mostraron mentiras ou invencións. Por tanto, Occidente enfróntase a dúas racionalidades. Unha mostra que o quecemento do clima existe, pero a outra o nega e impide acordos sobre o clima.

Non ocorre isto porque o que nós chamamos ciencias está relacionado cos valores? Evidentemente, os químicos, físicos, matemáticos e estadísticos da GIEC teñen valores que pon o extremo na organización dos parámetros dos seus modelos. Estes modelos son a miúdo mundiais, pero foron construídos por xente de Occidente (21 dos 27 modelos da GIEC foron creados por científicos norteamericanos) e a súa cultura non pode quedar no limiar das ecuacións.

A obxectividade é o instrumento do poder desde o inicio da modernidade e Occidente é o que decide e regula o ‘clima global’ e as formas de objetivación das políticas asociadas. O relato do ‘clima global’ segue estando totalmente centrado ao oeste. E esconde que ese termo leva dentro de si, lexitimando, a día de hoxe, as clasificacións coloniais e evolucionistas: sociedade tradicional versus sociedade moderna, comunidade e sociedade, natureza e cultura, etnología e sociología, historia do Oeste –como científico, universal– e visións de fóra de Occidente, coma se non fosen científicas.