O pasado 6 de xaneiro, as axencias de noticias anunciaron que Cuba asinou un tratado con Irán para que as probas clínicas da nova vacina para a COVID-19 leven a cabo non só na illa, senón tamén naquelas do país asiático. O acordo incluía dúas noticias: unha, que Cuba non só é capaz de producir vacinas senón tamén de exportar estes produtos biotecnológicos; e dous, que na illa hai moi poucas persoas contaminadas con coronavirus –para a súa felicidade- para poder levar a cabo integramente a fase 3 das probas clínicas de vacinas na illa.

Uns días antes, a finais de decembro, o Lehendakari Miguel Díez-Canel visitou aos investigadores do Instituto de Vacinas Finlay dA Habana para expresar publicamente o recoñecemento dos cubanos polo seu labor de “O único país no Terceiro Mundo que levou a cabo a produción dunha vacina deste tipo”. Non só iso: será a única nación que financie e produza a vacina ao 100% da poboación con recursos públicos.

Segundo a Organización Mundial da Saúde, a principios de xaneiro de 2021, dos 237 proxectos de vacinas que están en proceso de preparación en todo o mundo, 6 xa foran aprobados por algún goberno e empezaron a aplicarse ao público, 6 xa estaban en proceso de aprobación e 64 máis en probas clínicas. Entre os 12 incluídos nas fases 2 e 3 destes últimos atópase o Soberano de Cuba 02.

Ademais das dúas vacinas citadas polo Instituto Finlay, o Centro de Enxeñaría Xenética e Biotecnoloxía de Cuba traballa noutras dúas, superando as probas clínicas da fase 1, Abdala e Mambisa, realizadas o 18 de xaneiro. Unha gran fazaña para unha illa pobre, con catro habitantes como o País Vasco (11 millóns de persoas), cun Produto Interior Bruto máis ou menos o noso: O PIB de Cuba pasou dos 100.000 millóns de dólares en 2018 aos 90.000 millóns de dólares en 2016, sumado o de Euskadi e Navarra sen Iparralde.

Non é casualidade que Cuba estea na punta dianteira das vacinas, xa que este tipo de tecnoloxía non se improvisa en dous días. O inmunólogo italiano Fabrizio Chiodo ofreceu recentemente unha entrevista a Ana Iglesias Mialareti, da Universidade Pompeu Fabra de Barcelona, na que analizou o tema. Chiodo, que se supón que realizou o doutoramento en San Sebastián, ademais de ser profesor na Universidade dA Habana, tamén está no Consello Superior de Investigacións Científicas de Italia e participou nos estudos e probas clínicas das vacinas Soberana 01 e Soberana 02.

Chiodo explicou que no plano tecnolóxico sitúanse as vacinas cubanas á altura das da xeración baseada nas últimas tecnoloxías para as multinacionais de vacinas vellas. Como até hai poucos anos facíanse vacinas para producir unha resposta inmunitaria no receptor utilizando virus desactivados, hoxe baséanse nas manipulacións xenéticas as últimas xeracións, como as que traballaron Pfizer e Moderna, e inxectan compoñentes xenéticos dos virus para que ensinen ás células do receptor a crear proteínas dos virus e a espertar a inmunidade. Estímase que están a medio camiño entre as dúas xeracións os produtores de Cuba e un terzo das vacinas contra a COVID-19 que até agora chegaron ás probas clínicas, denominadas Vacinas subunitarias de Proteína: a de Novamax, a de Vector Institute de Rusia, etc.

Os investigadores cubanos han utilizado as proteínas viroso doutras vacinas producidas na illa anteriormente para elaborar vacinas contra a COVID-19. En Soberana 01 utilizan a vacina para o meningococo B, que nos últimos 20 anos foi exportada a outros países para inmunizar aos nenos da illa. No caso de Soberana 02 utilizouse unha proteína do virus do tétanos, como xa se fixo anteriormente con outras vacinas, como a antigripal B, entre outras.Segundo Chiodo, estas dúas novas vacinas poden conservarse en frigoríficos ordinarios, sen necesidade de conxelacións especiais (a primeira que sacaron ao mercado, a de Pfizer-BioNTech está a -70ºC), coas vantaxes que iso leva en custos e infraestruturas. As autoridades dA Habana esperan que para abril se supere a fase 3 das probas clínicas e que para xullo se poida vacinar a toda a poboación da illa.

Chiodo subliñou a importancia de que a propiedade sexa pública, pero non a das multinacionais farmacéuticas. El empezou a traballar cos cubanos porque as vacinas destes son as únicas do mundo que son 100% públicas: “Sempre pensei que me gustaría traballar algún día axudando a un país onde todo relacionar coa farmacia é público. Dicíannos que era un estudante e que era imposible facer unha proba clínica se non é cunha empresa farmacéutica no mundo. Só falábase dunha excepción: Cuba”.

TENTANDO SER AUTOSUFICIENTE NAS FARMACIAS

“Pfizer e a soberanía: A vacina contra a COVID-19 de Cuba pon un contrapunto moi interesante ao desenvolvido por Pfizer en EE. UU.”, nun interesante artigo, a antropóloga norteamericana Naomi Schoenfeld explicou o contexto do tema na revista Medical Anthropology Quarterly.

Para empezar, non é casualidade que o instituto de onde proceden as vacinas Soberana teña o nome de Finlay: Carlos J. O científico cubano Finlay demostrou no século XIX que a enfermidade da Febre Amarela é introducida polo mosquito Aedes aegypti. Finlay é un instituto que desde 1934 está a fabricar vacinas contra as vexigas, o tifus, a tuberculose, a rabia e o tetano… Na década de 1970 co nacemento da biotecnoloxía produciuse un cambio radical na produción de vacinas, en colaboración co científico finlandés Kari Cantell. Cantell inventou como crear o Interferon, que hoxe segue sendo unha das estrelas das farmacéuticas cubanas, a partir dos leucocitos humanos, pero preferiu compartir os coñecementos adquiridos na investigación que patentar… un científico xeneroso!

O azar quixo que a enfermidade de Denge, atopada de forma inmediata na mesma illa para producir interferón en Cuba, puidese dar un novo brote, trasladando a 116.000 pacientes a hospitais. As persoas dedicadas á biotecnoloxía ofreceron ao sistema sanitario –ambos son do Estado- probar o interferón contra o dengue, e de aí partiu a estreita integración entre a investigación e a atención sanitaria, que segue sendo unha dos acenos de identidade da illa.

O Centro de Enxeñaría Xenética e Biotecnoloxía de Cuba e o Instituto Finlay patentaron e producido máis dun milleiro de moléculas que queren modular o sistema inmunitario, seguindo o camiño aberto polo interferón: diversos interferones, a vacina da hepatite B, a vacina da meninxite B… Esta última fíxose famosa na década de 1980 cando axudou a controlar o brote de meninxite B que se estendeu por Brasil, Arxentina, Colombia e Uruguai.

Naomi Schoenfeld considera que, aludindo ao libro “Política de vacinación: historia global”, o poder dun goberno para producir as súas propias vacinas fortalece a soberanía nacional e por iso o éxito ou fracaso deste remedio nacional para quen participan na campaña de vacinación inflúe na conciencia popular da xente.

VACINA, A MÁIS POLÍTICA DOS MEDICAMENTOS

En palabras de Schoenfeld e de maneira xenérica, as vacinas son seres farmacéuticos verdadeiramente políticos, “inciden moito máis alá dos obxectivos que se lle impuxeron cientificamente. A partir do nome, suxiren protección. Expresan coñecemento tecno-científico, hixiene, mando médico. As poboacións, a política, os privilexios e até a violencia son un instrumento de xestión. Son unha especie de seguro contra posibles riscos. (…) A vacina xera grandes cambios nas poboacións, na economía, na política, na sociedade e mesmo na inmunidade”.

Esta política de vacinas leva consigo grandes contradicións. Porque como reverso das vantaxes e promesas que se mencionan máis adiante, tamén pode provocar condutas anti-vacina en moitas persoas, xa que estes medicamentos traballan máis que nós a través de nós mesmos, provocando e pondo en marcha o noso sistema inmunitario. Ademais das persoas que se basean en argumentos de saúde, ética, ecoloxía ou política contra as vacinas, o antropólogo destaca –a partir do caso da EE.UU. que coñece ben– as de minorías racializadas: “As persoas negras desconfían das vacinas, que ao longo da historia utilizáronas para experimentos médicos sen ética, para os que representan a violencia do Estado”.

A poboación cubana ten unha experiencia moi diferente ás vacinas. “Aquí creáronse vacinas no ‘ecosistema pecho’ de biofarmacias estatais que ten o país, desde a investigación até o sistema sanitario nacional universal. Nisto é fundamental ter integrada a política e a ciencia, para que quede claro que os intereses dos cidadáns e non os intereses das empresas dominan. Esta integración da ciencia e a política conseguiu en Cuba facer fronte ao virus e pór en marcha dúas vacinas. Cando a economía da illa está arruinada, o Estado socialista segue facendo o seu labor de gardián e por iso é tan importante que esas vacinas soberanas tamén se desenvolvan nestes tempos difíciles. Neste sentido, podemos dicir que eses Soberanos son as vacinas socialistas contra a COVID-19”.

A pesar de que pareza mentira en canto á súa riqueza, o antropólogo, que vive en California, veo precisamente nunha situación contraria en EEUU. Aquí o éxito da campaña de vacinación vai estar relacionado coa capacidade de compra de dose. As relacións entre a ciencia e a política están construídas ao revés das cubanas, por encima de todo os intereses e os beneficios teñen máis importancia que a saúde das xentes. A pesar de que as multinacionais norteamericanas han logrado coas súas vacinas campións facerse coa parte principal da subministración do mundo, Estados Unidos non ten un sistema sanitario universal nin unha coordinación rexional, millóns de persoas viven sen regularizar o seguro e a vixilancia, o que significa que a vacinación en masa vaise a converter nun auténtico quebradizo de cabeza.

“Coñecendo a historia de Cuba -- di Schoenfeld- na vacinación, todos saben que as vacinas Soberana están preparadas e o traballo para facelo será sinxelo: business as usual [como sempre]. Pola contra, en EEUU business as usual significa que ‘as persoas que creen na ciencia’ poderán acceder á vacina e que moitos terán que obter a través da mellor suplencia dispoñible en caso de non contar cun programa nacional de saúde: terán que conseguila nos nosos hipermercados Walgreen e Walmart (‘até esgotar vacinas’, ‘oferta inútil en 50 estados’, ‘ver condicións’, ‘non ser compatibles con outras ofertas’…).

QUEN LEMBRA A SAÚDE DOS POBRES

A COVID-19 tamén sorprendeu aos cubanos como ao resto de investigadores do mundo, segundo contou á cadea Telesur o director do instituto Finlay, Vicente Vérez Bencomo. As autoridades sanitarias, que con estritas medidas controlaron o primeiro brote do virus na illa en maio, déronse conta de que tiñan que preparalo para a próxima onda. Para a felicidade dos profesionais da biotecnoloxía, miles de científicos en todo o mundo implicáronse na investigación do COVID-19 e facían públicos en gran medida os coñecementos adquiridos sobre os compoñentes e características da pandemia.

En maio, o presidente Díaz-Canel chamou aos investigadores e pediulles que aceleren a velocidade da súa procura, xa que Cuba necesitaba a súa vacina. Conseguiron reducir os prazos habituais grazas, en gran medida, ás informacións que os científicos de todo o mundo difundiran libremente, e para agosto xa tiñan preparadas dúas dose da formulación seleccionada. Estas primeiras doses foron tomadas nos seus corpos polos dous principais responsables da investigación. “Con iso pretendiamos conseguir dous obxectivos –sinala Verez Bencomo-, por unha banda, demostrar que os responsables tiñamos confianza nese resultado e por outro, converternos en nós mesmos para dar un salto nun proceso que require dunhas estritas condicións científicas e éticas que conseguiamos os dous primeiros en probar a vacina e que nos permitisen acceder máis rápido ás probas clínicas”.

Para agosto sabían que a primeira vacina que se rexistraría no mundo non sería a dos cubanos –as grandes multinacionais habían anunciado que as primeiras vacinacións poderían empezar a finais de ano…– pero Verez Bencomo sinalaba como obxectivo que este país fose o primeiro en incorporar a todos os seus cidadáns, todos e gratis.Pensaban tamén en moitas outras persoas do mundo: “Cando aparezan as vacinas, os primeiros en inmunizar ás poboacións serán os países ricos do mundo. Tanto polo prezo destas vacinas como polo feito de que somos 8.000 millóns de cidadáns no mundo, non se pode pensar que todas estarán vacinadas en 2021. A solidariedade cos cubanos non é ofrecer o que che sobra, senón compartir o que tes co que tes, senón que sería un soño compartir connosco a finais de ano o mundo, e sobre todo o de América Latina”.