“Antes, agora somos nós/os abertzales moi tépedos”, di a copla de Joxe Austin Arrieta… Pois eu
son dos primeiros! Kar, kar… E un dos abertzales máis duros que eu, o noso pai, Mateo Elezkano Bilbao. Foi presidente de Euzko Langileen Alkartasuna en Basauri. Era panadeiro de profesión no barrio de Ariz. A nai naceu en Bengoetxe, en Galdakao. O seu nome era Dionisia Ibarretxe Etxebarria. Os nosos pais falábanse o un ao outro en eúscaro, e nós tamén aprendemos. Por unha banda e por outro, eu perdín o eúscaro no camiño, pero as miñas irmás non, despois de que elas crecesen en eúscaro. De neno, o meu pai levoume a un mitin de José Antonio Agirre en Bermeo, e acórdome que alí lle deron uns aplausos indicibles a Agirre.

Tiña 13 anos cando entrou a guerra.
Era un caos! Fame da xente! Nós, con todo, tiñamos un gran horto e tivemos unha chea de col, leituga, tomate, pemento e vainas. Tamén tiñamos galiñas e, por tanto, ovos. Si facía falta, a súa nai cargábase unha galiña e arrebatáballa! E cando non era unha galiña, un coello! Por outra banda, como o meu pai era panadeiro, nunca faltaron os pans e as fariñas. En fin, ás veces faltaba, porque os veciños viñan pedir pan á súa nai e, como Dionisia era unha besta desgraciada, repartíao todo. Máis dunha vez vímonos obrigados a abandonar a nosa casa sen pan. Entón, de todos os xeitos, mamá collía a fariña e facía o sopapo para que nós morrésemos de fame.

1936, Guerra Española en Basauri.
Recordo que se fixo un refuxio baixo a ponte de Ariz, pero nin o meu pai nin eu entramos nel: nós sempre traballando no horto. Ás veces arroxaran bombas de lume, bombas que caían nos campos próximos, pero nós no noso horto! Un día, mentres o meu pai e eu estabamos na panadaría de Ariz, apareceu un capitán de gudaris que se dispuña a romper a ponte de Ariz e os nacionais chegaban a Urbi. E Urbi e despois estaba Ariz. Debiamos afastarnos de alí, os capitáns dos soldados. Entón un tal Ojenbarrena, que traballaba na panadaría, gritaba: “Pero eu teño Urbin toda a miña familia!”. E o capitán dixo: “Pois agora é o momento. Quen queira saír de aquí, que saia agora mesmo”. Estabamos todos asustados, o ruído dos avións e das metralletas era impresionante, serían o seis da tarde, perderámonos/perderámosnos ao sol. Propúxose ir reunirse coa familia. Saímos con el nós, os pais e o cinco irmáns! Era un ballón de disparos e morteiros! E o ruído dos avións sobre a terra!

Onde fuxiron?
O máis lonxe posible, os nacionais non estaban no partido. Primeiro, a Arrigorriaga, de aí a Bilbao, despois á parada da ponte colgante de Portugalete… Pasamos dúas noites na ponte de Portugalete, sen saír, comendo o que puidemos. Ata que o meu pai dixo: "Isto non é un desastre! Sal de aquí e vaiche cara a Santander. Seguireivos canto antes”. Puxémonos en marcha e na estrada detívose un camión. Eran socialistas de Eibar, acampados xunto á panadaría de Ariz, e coñecéronnos. Leváronnos até Laredo, nun convento. Estaba cheo de vascos! Permanecemos alí quince ou vinte días sen noticias do meu pai.

Ata que evacuáronche.
Viñeron os representantes do Goberno Vasco e dixéronnos que nos evacuarían. Pero nós eramos seis, a nai e cinco irmáns, e dixéronnos que non podían levarnos todos xuntos. Así, por unha banda, tres irmáns e, por outro, a nai coas nosas dúas irmás. Leváronnos ao porto de Santander, meteron Molton no carboeiro inglés e leváronnos a Bordeus! Iámonos ao exilio! Alí ían familias, mulleres e nenos. O buque de guerra español Cervera detívonos en alta mar. Que pánico! Algúns de Cervera chegaron ao noso barco, inspeccionaron o barco e deixáronnos marchar libres. Recordo que cando baixamos en Bordeus déronnos queixo, chocolate… comendo. Que fame! Desde alí leváronnos ao forte de San Juan de pé de Porto.

Fostes nenos de guerra...
Si. Chegamos a Garazi pola noite. O Goberno tíñao todo preparado. Espíronnos, laváronnos e déronnos outros traxes. E separáronnos segundo a idade. A min colocáronme cos maiores. Alí tiven a Pelayo Bernedo como profesor ou encargado. Era de Ondarroa, máis nacionalista que Sabino [Arana Goiri]. O meu irmán, alí, mirou Karmen Zunzunegi. Baixo a dirección de Bizente Amezaga. O seu irmán Modesto tamén estaba alí, como profesor. E Diego Eraso, navarro, moi bo profesor. E tamén o cura Fortunato Goizueta, ex párroco de Begoña. Coidáronnos moi ben. As amas de casa e cociñeiras de Lekeitio e Bermeo eran excelentes. Comiamos ben e así engordamos todos! Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajar… Outra cousa: por unha banda, puxéronnos euskaldunes; polo outro, castellanoparlantes.

Até cando estivestes na fortaleza de Donibane Garazi?
Eu non facía alí nin dous anos. Os meus irmáns, dous e pico. A miña nai pasou uns oito meses en Dax coas nosas irmás. Tamén nos decatamos de que o meu pai, despois de chegar a Karrantza, volveu a Basauri, onde foi capturado e encarcerado por pertencer aos Traballadores Vascos. Acusáronlle de “responsabilidades políticas”. Non tardou en chegar, porque algúns veciños deron fe no noso pai, como Cesareo Urgoiti, párroco do pobo. No entanto, o acusado foi condenado a unha multa de 10.000 pesetas por un delito de lesións. Era panadeiro en Ariz, non querían collelo na panadaría de antes, pero si noutra en Galdakao, na de Rikardo Goiarrola, e logo na panadaría de Fernández e Goikuria na rúa Pozokoetxe de Basauri, nA Basconia.

En 1939, ao acabar a guerra, o goberno de Franco tentou devolver aos nenos da guerra.
Obrigaron ao noso pai a reclamarnos, e a nosa nai e as nosas irmás volveron a Basauri. Nós, tres irmáns en Garazi, non, decidimos que non volveriamos. Con todo, elixíronme para facer máis estudos con outros compañeiros e mandáronme a Ziburu, na pousada de Anchochuri. Convertérano nun colexio e alí estivemos ata que volvemos a Basauri. Tiña 15 anos, non tiña intención de aprender máis, e púxenme a traballar en Fireston, ata que cheguei ao servizo militar. Cando volvín, fomos reunirnos cos meus amigos de outrora e entramos na salsa.

En que salsa? Que queres dicir? Que antes da guerra foramos do
Euzko Gaztetxu, que coñeciamos a xente que eran abertzales moi ben, que empezamos a ir ao monte e que así, sen orde de ninguén, puxémonos a pintar as paredes. Nunha delas, colocariamos Gora Euskadi Azkatuta. No outro JEL. Once! E dígoche, sen que ninguén cho ordene, coas nosas ganas, a nosa ilusión e a nosa rabia. Fixémonos amigos coa xente do partido. Por exemplo, fixémonos amigos de Andoni Sopelana. Andoni era presidente do club de montaña Artagan de Basauri, e un abertzale duro! Viunos, preferiu a algúns e levounos de excursión a Ezpeleta. Alí, un tal Bilbao, ou un alias, falounos da patria, de que tiñamos que loitar por Euskadi.

Por tanto, foi un dos elixidos.
Si, supoño. Luís Mari Álvarez, Juan Astigarraga, Jose Luís Perez Iriarte… Hai algúns. Con todo, cando volvemos, Andoni díxome: “Non hai partido que sinta tanto como vostede. Presentareiche a outro amigo que che ordenará facer algo en segredo”. Era Luki Artetxe, un dos burukides do PNV. “De momento, nin un só movemento. Avisarémosche cando chegue o momento”, dixo Luki. Meu dito meu feito. Un mes despois mandoume ir a Ziburu para reunirme con Miguel Isasi. Outro camarada! Mikel [Isasi] levoume a San Juan de Luz, a casa de Joseba Rezola. Vicepresidente do partido! “A túa misión é absolutamente confidencial, secreta. Ninguén debe sabelo, nin a túa familia”. Que vai ser o meu labor e traer os ‘papeis’ a Bilbao.

Propaganda.
Documentos, supoño. Documentos reservados. Pero eu non o sabía. Recollía o que había que recoller, traíamo a Bilbao e recollíamo outro, vindo ao meu taller. Pola mañá saía máis temperán de Bilbao a San Juan [Lohizune], e volvía a Bilbao antes do mediodía. Entregábanme algúns cartafoles, colgábaas das costas, e viña. Nunca pensara en esconder aquel material no coche. Podía perfectamente espiarme no coche e collerme aquel material secreto. Empecei a traer os cartafoles, e logo pasei á xente polo outro lado.

Tamén se dedicou a trasladar á xente a Ipar Euskal Herria?
Si, si! Eu era do club de montaña Artagan de Bilbao, coñecía esa montaña tan ben como o portal da miña casa! Ía a Bera e de alí acompañaba á xente dun lado a outro. Andei moita xente. Ninguén na casa debía saber nada, e non o sabían, pero tiñan unha gran sospeita! Algunha vez díxenlles: “Temos que facer unha pequena excursión o domingo a San Juan de Luz”. E alá iamos: “Bo, vou saudar a un amigo, pero volvo con vostedes moi pronto”. Tiña que recoller o material, andar un intre máis coa familia e volver a casa. Con todo, andaba con moito coidado. Ninguén tiña necesidade de sabelo.

Aínda que andastes con moito coidado, nalgún momento sorprendéronvos.
Si. Un día, Mikel Isasi: “Temos unha misión para ti. Analizámolo Joseba Rezola e eu, e non sabemos si vas poder facelo”. Querían levar a cabo unha gran acción propagandística, desde Durango até Galdakao. Nós xa estabamos pintados, pero o que querían facer era moito traballo. Nós eramos catro, José Antonio Isasi, Juan Astigarraga, Sagardui e eu. Preguntarllo a eles e que si, que o fariamos. Informáronnos de que a policía efectuaba a rolda de vixilancia de dúas a tres da madrugada e decidimos que a fariamos antes de que pasasen. Con todo, Isasi e Rezola prometéronme que pintaría o día: 20 de setembro [1964].

Como levaron a cabo esta acción? De Durango a Galdakao hai moitas paredes.
Vostede non pode sabelo mellor que eu! Ja, ja! A medianoite, a cita era en Iurreta. En canto xuntámonos empezamos a pintar aquí e alá. Que lejía! Eu non pintei nada, eu sempre no coche: os amigos baixaban, pintaban, volvían entrar no coche, e ao aire! O meu irmán pequeno tiña un taller en Amorebieta, unha fachada recentemente pintada. Tamén a pintamos sen piedade, pero á nosa maneira. Ja, ja! O meu irmán non sabía que estaba metido na lea. Gran éxito! Tamén foi publicado na revista Gudari. Pero dez días despois veu buscarme o garda civil. E ao cuartel de Sálvea. Eu, en primeiro lugar, non sabía nada. Logo, cando souben que Juan Astigarraga estaba detido, confeseilles a verdade, que eu era o responsable, e que deixase aos meus compañeiros en paz. Inútil, por suposto. Medio mal, non capturaron a [José Antonio] Isasi.

Como souberon que fostes?
Unha bobada, unha gran bobada! A xente non falaba máis que de pintar en Basauri e en todo. Para empezar, nos bares de Basauri o tema da charla foi o mesmo: aquel gran debuxo que fixemos nós. E, ao parecer, un dos nosos amigos falou máis do debido no bar Bizkargi, un dos bares preferidos da nosa cuadrilla. De aí o erro. No bar fálase moi facilmente e metéronnos no hoyo. Tivéronme encerrado no cárcere de Larrinaga! Que cochinillo! Despois, no de Basauri, pero non por moito tempo, xa que o avogado fixo un gran traballo. Con todo, de volta e media, non pecharon o meu caso até 1969. Mentres tanto, o policía deume media volta...

* * * * * *

“En 1965, o tres
detidos leváronnos ao Tribunal de Orde Pública por pintar. O meu avogado, Jaime Miralles, falou da nosa loita, do antifranquismo, dos nosos dereitos históricos. Pediu a miña absolución, alegando que aquel acto foi unha niñería, dicindo que aquel xuízo era unha farsa… Eu, asombrado, díxolle á Audiencia o dun asno negro e dous, e o outro en silencio! Finalmente, condenáronme a un ano de cárcere e unha multa de quince mil pesetas. Amigos, libres”.

I.V.A.S. “O
Aberri Eguna de 1967 tivo lugar en Pamplona. Antes do domingo, o venres pola mañá saímos de Bilbao e fómonos a Hernia. Subir á cima de bo humor, o “Gora Euskadi!” e máis, meter o cartón de montañeiro na caixa de correos e descender. E alí aparécennos uns gardas civís e grítannos: "Deus meu!". Nós vindo desde a cima de Hernio. A pregunta e a pregunta mantivéronnos alí, mentres dúas deles subían á cima, miraban na caixa de correos e recollían os nosos cartóns. Nós no cartón G.E.A. Tiñamos o costume de pór, Gora Euskadi Askatuta”, pero cando nos preguntaron os gardas civís, dixémoslles que quería dicir “Grupo Espeleólogo Alpino”. E crerlles!”.

En 1969,
a loita na rúa estaba rebosante de explosivos, cócteles molotov... A policía capturou a moitos mozos de ETA sen barba. Fraga declarou o estado de excepción no País Vasco. Eu, pola miña banda, ao cárcere, a cumprir a pena de pintar. Entrei en Basauri e fun recibido por Txomin Ziluaga. Non tardou en presentarmo o xefe de ETA: Edu Uriarte, Mario Onaindia, Xabier Larena, Andoni Arrizabalaga… Eran de gran disciplina: ximnasia, clases de eúscaro, estudos, debates políticos...”.