Como titularías o ano 2020?

Por unha banda, “Pensa grande e non o é”, poríalle o título, sobre todo nos países ricos. Por outra banda, no que se refire aos traballadores da sanidade, diría que “O ano do ruído”. Tivemos unha tensión tremenda, aínda que persoal e profesionalmente tivemos unha época moi “bonita”. Este ano ensinounos a necesidade de crear a noticia en calquera momento e sempre. No ámbito da ciencia, a comunidade científica leva moito tempo pondo as regras, pero foi inútil. Dun día para outro, habemos visto que ignoraron as normas e convertido en ciencia un tuit alleo, unha mensaxe de whatsapp alleo. E non hai dereito a iso! Todo o mundo falou, e iso provocou un ruído continuo.

“Pensa grande, non o fagas”…

O coronavirus foi unha gran lección de humildade para os países occidentais, xa que este coronavirus tivo un irmán, unha irmá ou un curmán pequeno en China e os pobos de ao redor en 2003. E, por tanto, comportáronse seriamente e prepararon o país e o sistema sanitario. Aquí tamén recibimos o aviso, pero non realizamos ningunha preparación, non reforzamos o sistema sanitario nin a Sanidade Pública, é dicir, a parte da saúde que vela pola saúde da sociedade. Confiabamos na ciencia, pero cando chegou a enfermidade, habemos visto que a Sanidade Pública é débil: todos os equipos de protección especial foron inventados e fabricados nun país que non é o noso, seguindo as leis da economía tradicional, pensando que o virus non sería nada, que pasaría. Con todo, recibimos unha labazada terrible. Foi un erro de cálculo geoestratégico terrible.

Di vostede que foi unha lección terrible. A lección adoita ser “lección” en eúscaro. Aprendemos nada?

Supoño que non. Aí hai un bo exemplo. En 2016, vendo o que ocorreu naquel 2003 e o que foi até dez anos despois, creouse a vacina contra o coronavirus en EEUU. Necesitábanse tres millóns de euros para que a vacina quedase probada e preparada. Un “intelixente” decidiu que aquilo non era a prioridade e non destinaron diñeiro para iso. E, con todo, é esa falsa certeza a que nos vive, pensamos que si pasa algo a ciencia salvaranos. Sempre pensando que outros nos salvarán sen decatarnos da nosa fraxilidade! Unha lección impresionante para todos os cidadáns de Occidente.

No acto de entrega dos Premios de Xornalismo Rikardo Arregi contaches que no primeiro deles non crías que ía vir.

Recibimos a noticia e seguiámola. Dicíase que a enfermidade non era tan mala, nin tan contaxiosa, nin tan perigosa. Con todo, China pechou unha zona duns 50 millóns de habitantes e fíxose un novo hospital dun día para outro! Era digno de atención. Pero como os virus anteriores (SARS, 2003) foron controlados na mesma zona na que se crearon, pensabamos que tamén ían controlalo. É máis, a finais de febreiro trataríase dun martes, cando o Goberno chinés e a Organización Mundial da Saúde dixeron claramente que a enfermidade estaba controlada, que case se podía dar por finalizada. E así terminei a gravación do programa [Centro de Saúde] desa semana. Graveino o venres, e o sábado pola mañá, levanteime e escoitei por radio a aparición de varios casos de virus en Italia. Chamei a Jo e a Arantxa [Artza, condutor do programa] para dicirlle que retire as miñas últimas palabras, que si non, teriamos que facernos unha vergoña.

Ninguén llo esperaba.

Non é o que ninguén esperaba. En febreiro, por exemplo, íase a celebrar en Barcelona un congreso mundial sobre o mundo dos móbiles. Os surcoreanos foron os primeiros en retroceder. Foron criticados con dureza, pero notóuselle que viña algo e que non era nada bo. Non sei si é porque teñen ao seu lado a China, porque os servizos de espionaxe traballan, ou por que demos, pero si porque saben algo. Ou, simplemente, foi un exercicio de humildade.

Eses exercicios de humildade, nós de orgullo?

Si. Temos unhas falsas crenzas, unhas falsas seguridades, e con elas un egoísmo inconcibible! Non somos conscientes da gran necesidade que temos. A sociedade non é posible sen o apoio dun ao outro, a todos os niveis. A autosuficiencia é iso. Recibimos unha lección, pero non aprendemos!

E cada vez que os responsables do sistema sanitario mándannos medidas, nós buscamos físgoas.

Sempre buscando físgoas! Unha trampa! En lugar de penetrarse no espírito das medidas, sempre estaba a pensar en como escaparllas. É verdade que uns e outros non inventaron moitas cousas, pero como sociedade, como sociedade e como persoa, creo que deberiamos facer unha autocrítica tremenda, vendo a que lado deixámonos a solidariedade.

Agora díxonos “autocrítica”, pero dixo “fracaso colectivo” nas colaboracións tanto de Berria como de Euskadi Irratia.

Desde arriba até abaixo, fracasamos. Para empezar, é o fracaso dun determinado estilo de vida: invadir a natureza, transmitir o virus dos animais ás persoas, industrializar o turismo e a viaxe, o que leva facilidades para estender o virus a todo o mundo, e sobre todo, ese gran egoísmo, esa falsa certeza da ciencia, esa pretensión de ocultar a fraxilidade da persoa sobre todo… son a proba do fracaso colectivo. As defuncións tamén as convertemos en números, non en persoas. É aceptable matar a 60 ou 80 persoas por semana? Pola contra, facendo o que está nas nosas mans, evitariamos esas mortes! Entón, que facemos?

Vostede é médico da UCI no Hospital Donostia, cando comezaron a notar os chuvascos?

As mesmas nadal do ano pasado, cando empezamos a ler noticias de China en revistas médicas. Todo era novo, pero nós estabamos moi pronto implantando protocolos, pondo a proba equipos de protección especial, facendo adestramentos… Eu mesmo participei na redacción de oito protocolos! A principios de marzo, cando recibimos as noticias de Italia, pensamos que nos ía a vir algo, pero que ía ter unha dimensión deste tipo, non. En 2009, cando se produciu a gripe A, tivemos uns 40 pacientes nas nosas Unidades de Coidados Intensivos. E vivimos situacións que nunca se nos esquecerán. Por exemplo, unha muller embarazada a piques de morrer de pneumonía. Tivemos que facerlle unha cesárea –fíxolle un compañeiro–, cando eu estaba alí, dentro dun box da UCI! O neno, afortunadamente, saíu ileso, pero a nai non, por desgraza, morreu.

Esperabades que a enfermidade chegase a ter estas dimensións?

Esperabamos algo, pero non tanto. Nin se che ocorra. Cando os vitorianos empezaron a dicirnos que o virus estaba aí, que viña rebentar a situación, entón si, “Aquí témolo!”, dixémonos. En agosto volvín das miñas vacacións, fun ao hospital, vino, e dixen: “Isto é o que temos!”. E estamos na segunda onda desde finais de agosto. Na segunda onda, en setembro, e en outubro e en novembro!

Non sei si os da rúa dámosnos/dámonos conta...

Vivimos nunha situación totalmente disociativa. Por unha banda, está o mundo da rúa; por outro, o do hospital. Non queremos ver o sufrimento alleo, tendemos a ocultalo, a converter aos mortos en números. Creo que sería conveniente que a rúa vise o panorama que vivimos nos hospitais.

A Miren Baseases ouvímoslle dicir a finais de novembro que habería que mostrar o sufrimento.

Sen dúbida. Os números nos despersonalizan. Teño dúas vivencias, ambas as traídas polo coronavirus, que me acompañarán toda a miña vida. Un é o caso dunha moza de 35 anos que foi ingresada con coronavirus. Era en marzo, en abril, sen dúbida. Pasou o día connosco. Chegou sen alento e tivemos que porlle o respirador. Antes diso, pediunos, por favor, que lle deixásemos facer unha chamada telefónica, que quería facer unha videollamada ao seu home. “Si, pois non cho deixamos!”. E as mulleres, ao home: “Saiba que vou durmir, non sei si sairei vivo, pero saiba que o mellor do mundo foi coñecerche, e ter dous fillos contigo”. Sobreviviu.

O segundo?

En outubro, máis ou menos. Un home duns 50 anos, de orixe suramericana, que vive aquí. Trouxérono e intuímolo, porque non tiñamos ningunha outra noticia sobre el. Ao día seguinte, unha chamada desde a Deputación Foral [Gipuzkoa]. “Como está este home? É viúva, ten dous fillos de 12 e 8 anos, e si non hai outros novos teremos que buscar familia de acollida, porque ese home aquí non ten familia”. Estas son as realidades reais, os dramas. Converter iso en número é facer unha fea negación da realidade.

Que delicia deixouche vivir este drama en primeira persoa?

Aprendemos a vivir con Lanbide non arriba nin abaixo. Cando curamos a alguén, non o curamos nós e, ao mesmo tempo, cando alguén morre, non o matamos nós. Si non, viviriamos na montaña rusa, volveriámonos/volveriámosnos tolos. Aprendemos a facer o traballo o mellor posible e a vivir. Que delicia déixanos a situación que vivimos? A alegría de axudar, por unha banda, e a mortaldade e o sufrimento, por outro. Sempre levamos esa carga dentro de nós, é de profesión, pero esta vez chegounos totalmente multiplicada. Tamén facemos coidados entre dous, tres e catro persoas, tendemos a repartir os malos momentos, a levar xuntos o sufrimento. A solidariedade que isto xera non sei si pódese comparar con outra cousa.

En canto á xestión da pandemia, que non fíxose correctamente?

Sería unha lista incrible! Por exemplo, que ninguén dea á enfermidade a dimensión que tiña desde o primeiro momento. Ou o insuficiente fortalecemento da Saúde Pública. Ou dar mensaxes sen falsa certeza. Ou que no verán, nunha época na que estabamos bastante ben, ninguén me dixo: “Isto é grave, temos que andar mal, cuidémonos todos!”. A falta de solidariedade en todos os niveis sociais foi brutal. Ou mesmo a creación desa falsa dicotomía, a saúde, por unha banda, a saúde da economía, por outro, non se fixo ben.

Moitas cousas non se fixeron como cómpre!

A lista pode ser máis longa!

De quen é a responsabilidade?

De todos. Cada cal ten a súa responsabilidade na medida en que nos compete. Non me gusta sinalar a ninguén, é feo. Por suposto, o que manda ten a responsabilidade, porque é o que manda. Pero eu tamén me reprocho, é dicir, por que non falei máis forte nos medios de comunicación en marzo, por que non falei máis forte no verán. E tamén é responsabilidade dunha sociedade que non ten en conta a desgraza doutro.

Lamentas non falar máis forte nos medios de comunicación.

Carga de conciencia. No verán, ás veces si, ás veces non, falei máis forte, porque non se trata de que a xente rife sempre, porque si non che van a mandar a tomar vento, é normal! Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajar… Todo isto é un tremendo fracaso colectivo de todo o Oeste, un tremendo fracaso do individualismo, o fracaso de transformar o turismo en industria e, sobre todo, o tremendo fracaso colectivo de vivir mirando o noso embigo.

Que ben pode saír desta pandemia?

Vivencias. Porque a vida son vivencias e ninguén nolas quita: momentos pasados, posibilidade de axudar á xente… O que todos diciamos: “Seguro que de aquí sairá unha sociedade mellor”. Era o que diciamos cando estabamos atados dentro da casa. Aqueles aplausos de outrora, e nunca me fixeron moita ilusión, aqueles aplausos termináronse cando se puido saír á rúa. Ja, ja… Aquilo era máis falso que un billete de sete euros! Vin a marcha do home e non son nada optimista. Todos imos no mesmo bote, pero non o aprendemos. A miña única esperanza é que a seguinte xeración xere unha nova visión da vida e do mundo, pero non sei si conseguirémola.

Ocorreu unha barbaridade.

En medicamento existe un concepto chamado catástrofe. A catástrofe non significa si traballouse ben ou mal, senón que hai máis feridos que recursos. Cando se produce unha catástrofe, o sistema sanitario sempre estará desbordado. Por tanto, na actual pandemia, a primeira noite é cortar a transmisión. Con todo, a transmisión realízase de persoa a persoa, e iso é o que nos custa romper. Tomando como exemplo a prevención da SIDA, o camiño é ter relacións sexuais seguras, non pór máis consultas! Si tivésemos miles de casos de Sida, ninguén dixese: “Ampliade os hospitais!”. Hai que interromper a transmisión e para iso temos que cambiar de vida. Parece que os bares se pechan e que o mundo se acaba. Non temos ganas de analizar críticamente a nosa forma de vida.

Que sentes cando ouves falar ás autoridades?

Non querería estar na súa pel. Non sei, e non quero saber, a presión que reciben. No entanto, pediríalles que abran unha liña temporal, que non actúen nun prazo dunha semana ou quince días, senón que digan: “Mire, isto é unha pandemia, un problema a nivel mundial, pero no noso pequeno podemos facer algo, pero para iso necesitamos a resposta de toda a sociedade”… Ou, moito máis claro: “Veñen miles de mortes, témolas diante, corremos o risco de que se desborde o sistema sanitario, e imos adoptar medidas drásticas por ese e outro tipo de circunstancias”. Iso é o que lles pediría ás autoridades, e non que se dediquen a falsos positivismos: “Estamos mellor! Estamos a facelo mellor que a semana pasada!”. Poida que a xente non queira escoitar a verdade, pero hai que dicilo, e iso esixe continuidade.

Quererías as mensaxes tan limpas como a auga limpa do manancial.

Creo que quen están en postos de mando e responsabilidade deberían reformularse a estratexia de comunicación. Quitar o foco a curto prazo e pór o de longo prazo, dicir as cousas claras á xente; o duro, cru; pero dicir unha cousa, ou logo non cumprila, ou actuar doutra maneira, non. Este é o camiño para perder credibilidade. Na miña opinión, non acertaron na estratexia de comunicación, nin tampouco fixeron esa comunicación nun idioma axeitado.

E agora, xa están aquí as vacinas. Panacea?

É a vacina a que nos saca desta lameira, sen dúbida. A historia demostrou que a vacina é a medida máis eficaz contra os virus. A poliomelitis, por exemplo, até hai unhas décadas, aquí producía grandes desfeitas e controlouse con vacinas. Tamén Baztanga e moitas outras enfermidades. Por tanto, a solución será a vacina. Con todo, hai que ver até que punto a eficacia da vacina, si a enfermidade desaparece do todo, si non, si veu a parar, a gotear, a producir enfermos e mortos... De todos os xeitos, si a enfermidade desaparece no mundo, tamén haberá que vacinarse en países non ricos, porque pola contra o virus volverá estar mutado. Mentres tanto, xoguemos con xenerosidade, pensando no seguinte, nas persoas maiores que van perder ao seu pai ou á súa nai, ou nos nenos que van perder aos seus pais…

Fala do sufrimento que esconden os números…

E desde o punto de vista científico, debemos facernos unha pregunta máis: “E os nosos investigadores, como viven en Euskal Herria?”… Coñezo de cerca a situación dalgúns deles, e podo dicir que si hai colectivos mal tratados en Euskal Herria, aínda tendo en conta todas as profesións, o peor é o dos investigadores. Ofrécenselles bolsas, unha miseria, bolsas que non cotizan, que non teñen dereito ao paro ante a seguridade social, que non lles dá dereito a solicitar o cartón sanitario… Iso é o que ofrecemos a quen deberían ser de primeiro nivel social. Os estudos superiores e as teses doutorais xa foron realizados, é unha xente que debería crear o noso propio progreso, xente ben preparada que debería dar solución aos problemas da sociedade. Estamos a investir diñeiro en mil cousas, pero non na investigación nin na ciencia. É un triste buxán... Temos que mellorar as condicións dos investigadores e dar á investigación unha importancia e un empuxón tremendo.

A saúde, por unha banda, a saúde da economía, por outro?

Si de verdade dicimos que queremos impulsar a economía, por que non compramos máis nos pequenos comercios do pobo? Ou, sendo consciente de que podo contaxiar, por que non fago un uso responsable da hostalaría? Onde non hai saúde, non hai economía. Estas dicotomías son trampas. Hai que coidar a saúde, hai que coidar as vidas das persoas, e desde a responsabilidade e a solidariedade no ámbito da saúde, a economía non está insosteible. Hai sectores que recibiron unha labazada tremenda e non temos flexibilidade mental para facer uns orzamentos totalmente diferentes a todos os niveis? Desde os pobos, as deputacións e os gobernos, para axudar á persoa na medida do posible? Sempre hai que mirar o noso embigo!

************************************************************************************************************************************************************************************************************************************************************************************************************

Xabier lete, I

"Coñecín a Xabier Lete cando entrou na UCI. Coñecina nunha cama do hospital, por tanto, á marxe da lectura de libros. O coidado de Xabier requiría moito traballo, e como era un gran traballo para unha soa persoa, o meu compañeiro Fermin Alberdi e eu encargámonos del até o final. Un dos agasallos máis especiais do Medicamento foi coidala. Quería dicirlle cantas cousas e non podía. E, sobre todo, a quen querería ouvirlle contar as súas cousas, e non podía.

xabier lete, II

"Moita xente pensa que era unha persoa escura, pero xusto o contrario. Tiña conciencia do mundo, da sociedade, da súa enfermidade e da súa debilidade, pero sempre dentro diso traía alegría e amor ao hospital. Coñecía os nomes de moitas das enfermeiras da nosa unidade, tiña interese pola súa vida, polos seus problemas, por como estaban… Esa é a gran lección de Xabier: o amor que abría estando tan mal e tan débil".

xabier lete e III

"O monte Bianditz estaba nevado cando morreu Lurdes [Iriondo]. Por última vez, cando Xabier veu morrer, instalouse na habitación que se dirixía ao sur, na que vía a Bianditz. E non se pode describir con que sorriso entrou e viño a morrer. Foi unha experiencia terrible. E as últimas palabras de Xabier: “Felix, acórdasche?”. É dicir, que a montaña estaba branca mesmo despois da morte de Lurdes. Desde entón, cando ouzo “Elurra zatorren!”, penso: “Mañá tamén, Bianditz pelarao”. Até o poema Vin a neve, refírese a ese momento.

ÚLTIMA PALABRA

Vin neve na tarde de novembro (final)

(…) hoxe, desde onde fomos

apenas queda nada

volvín ver as montañas tinguidas de branco.

Mirei con emoción cara aos bordos do leste

e espertoume en grao sumo íntimo do meu ser.

baixo o panal do tempo

A canción estaba velada.

no monte de arriba hai neve, na parte de arriba hai xeo.

(Xabier Lete)