Saíu do cárcere en 1996. Por que vén o libro 25 anos despois?
Porque o quixen agora. Pero tamén hai outras razóns: vivimos outra situación, a organización non está, trátase de consolidar un único relato desde España… e nese contexto, eu tamén quería facer o meu propio relato. Por que non contar as cousas como as vivín eu?

Fai 25 anos non me vía capaz de escribir un libro semellante. A saída do cárcere foi bastante traumática –para min, para os de casa e para os amigos–, porque nós fomos expulsados da organización. Na primeira metade dos 90 o noso grupo de bospaseos fixo público o seu desacordo coa estratexia de ETA de acabar coa loita armada e de utilizar outras vías para conseguir os nosos obxectivos. Este proceso tamén se deu en Herri Batasuna, entre os relatorios de Oldaratz e Iratzar. Expulsáronnos e a min leváronme só ao cárcere de Palencia. De alí trouxéronme a Basauri e saín de aquí á rúa.

É tamén un libro escrito durante anos pola esquerda abertzale, para moitas persoas valiosas marxinadas, insultadas e abandonadas por ETA. A nós dixéronnos: “Estades expulsados e si falades sabedes o que tedes”. Estivemos 25 anos en silencio, sen pór ningún impedimento, con “putasemes” para moitos no pobo… é tamén un libro escrito para todos eles. E, en xeral, para todos os que viviron aqueles tempos convulsos.

Os nomes dos presos que utilizas son todos certos?
Cinco, todas verdadeiras. Polo si ou polo non obrei así no cinco, para que non lles prexudique o que podo dicir deles. No caso de que xurda unha segunda edición, as súas tamén serán verdadeiras: Juan Lorenzo Lasa Txikierdi (Lauterdi), Iñaki De Juana (A Lúa), Isidro Etxabe (Kublai), José Mari Sagardui Gatza, (Mamia) e José Miguel Latasa Getaria (Lakasa).

Agora vivías en paz, tranquilo. Isto non che trouxo máis problemas? Aqueles tempos duros, aqueles nomes que se mencionan publicamente, moitos momentos crus… Non, na
rúa non me trouxo ningún problema, ao contrario, moitos me dixeron que o libro está moi ben. Pero persoalmente levoume a tempos moi duros. Eu entrei en ETA aos 17-18 anos, impulsado máis polas emocións e o amor que pola ideoloxía, como a maioría da xente. Entón quería unha Euskal Herria euskaldun e independente e hoxe tamén. Todo isto vivímolo dunha maneira diferente no cárcere, foi un desenvolvemento, e como consecuencia diso vivimos situacións duras. Volvín ás duras situacións nas que escribín o libro e ás veces foi moi doloroso para min. Canto chorei escribindo o libro! No seu día non collín ningún apuntamento e escribín as vivencias do cárcere co que agora penso. Como!

Imos a 1980. Che torturaron, metéronche no cárcere… Con que ánimo entraches no cárcere?
Eu estaba orgulloso e contento de min mesmo, loitaba por Euskal Herria, e estaba disposto a dar vida por el. Trasladar desde a comisaría a Carabanchel era penetrarse no ceo. Cando entrei eu habería unhas 300 persoas alí, de ETA m, de pm… Foi unha acollida cálida, pero non saber nada, de futuro, de cárcere... causaba inquietude. Con todo, alí todo era unha gran cuadrilla, era unha gran alegría, un cárcere permisivo… nós organizabamos o noso día a día, por exemplo comidas, a entrada e saída das chabolas [da cela] era bastante libre...

Púxose a lembrar as circunstancias. Soria, Porto de Santa María, Herrera da Mancha… di que non é mellor falar destes lugares.
Soria era un verdadeiro cárcere, moito máis dura, e a de Porta, máis dura aínda. Este último era militarista e sufrimos moito tanto física como psicoloxicamente. En tres anos fixemos tres longas folgas de fame. A tortura psicolóxica era grande. Logo leváronnos a Herrera, e si fómonos do Porto, non era tan duro. Alí tamén tivemos longas pelexas, sobre todo de comunicación –case dous anos sen saír do chabolo–, folgas de fame… e houbo grandes enfrontamentos entre presos. Desde fóra dicíannos que había que alargar as folgas de fame, algúns nos dicían que non, outros que si, “sodes uns traidores”… entre nós comezamos a dar golpes.

Até entón, a tensión viña do cárcere, pero a disputa que se mantiña por un instante en diante tamén trouxo moita tensión, polo que vostede di no libro.Para
algúns o obxectivo da loita de ETA era a independencia e o marxismo, para outro non. Algúns defensores do marxismo-leninismo logo non tiñan esa praxe no día a día… só ETA conseguiría os seus obxectivos, a necesidade de traballar co PNV para a independencia, o camiño cara á soberanía… falábase de todo entre nós. Eu e moitos outros queriamos a independencia, e logo o pobo decidiría como sería a súa forma de goberno. Logo viñeron o atentado de Hipercor e moitas outras accións, aumentando a nosa repartición, a kale borroka, a petición de impostos revolucionarios a máis xente… A De Juana [Iñaki] díxenlle unha vez: “A túa ETA e a miña non son iguais”. ETA converteuse en obxectivo e non no medio para chegar ao obxectivo.

Despois de todo tipo de momentos difíciles, nun instante dis: “Eu morrerei no cárcere”. De verdade pensáchelo?
Si, por completo. Eu tiña unha condena de moitos anos, aínda que logo todo quedaba en 30.Ademais, os seus amigos morrían tamén. Kirruli [Joseba Asensio], Krakas [Juan Carlos Alberdi]… Nalgúns dos mergullos sentía que nacera no cárcere, que formaba parte dela. Cando estiven en Valencia pasoume pola cabeza suicidarme: espertarme pola mañá, mirar á xanela e os barrotes de arriba e… “non, non, non, son moi covarde para iso”. Pero se me ocorreu.

O tempo pasa, as diferenzas son grandes, os enfrontamentos… e nun momento no que ETA che expulsa da organización, con todo o que iso significa, fóra do colectivo de presos… Describes o momento no que cho comunicaron como un dos momentos máis duros vividos no cárcere.
Si, porque foi moi inxusto. Fóra, na esquerda abertzale había grandes diferenzas, había varias correntes, varias propostas. No cárcere tamén ocorreu o mesmo entre os presos. Nós enviamos a nosa análise á dirección de ETA, esperando que se vaia en silencio, pero Latasa Getaria, que era un topo, entregou o informe ao director e ao día seguinte apareceu nO Mundo. O mundo caeu sobre nós. No fondo, diciamos que había que deixar de lado a loita armada e que había que traballar por outras vías.

Nós non buscabamos a nosa solución, queriamos estendela a toda a reflexión colectiva. Para entón, moitos xa se marcharon do colectivo e traballaran o seu camiño, que era moi respectable, pero non era a nosa intención. Seguiamos sendo de ETA, até os cimentos. Entón aínda non nos expulsaron. Escribimos outro artigo a Euskaldunon Egunkaria, dicindo que coincidimos coa visión de Patxi Zabaleta, etc. E entón si que nos expulsaron. Dixéronnos que nos expulsaron “por non seguir a liña oficial, por ser insolidarios e por publicar a nosa opinión”. Non nos tomaron por traizoeiros, pero logo estendeuse polos pobos de Euskal Herria.

Expulsáronvos en Nanclares e a ti só vos enviaron a Palencia. Estando alí, ETA propúxoche que che fixeses membro de novo do colectivo.
Cando me botaron, envieilles un escrito en defensa da miña dignidade. Díxenlles todo e dous. Recibín a proposta mentres estaba en Palencia, nun visado coa miña familia, e deume tanta rabia que non contestei. Para entón xa cumprira as tres cuartas partes da condena –polos beneficios penais habituais, estudos, redacción de libros...– e pensei en pedir a liberdade condicional. No colectivo de presos non se podía facer iso, estaba prohibido, pero a min botáronme e decidín saír. Para iso, quería estar con Iñaki Esnaola, que xa fora expulsado da esquerda abertzale, pero non o conseguín e púxenme en contacto con Txema Montero para a saída. A falta de resposta exasperou á corporación e mentres estaba na rúa, a xente do aparello díxome varias veces: “Se sabes arranxar a túa situación, tes que ir arriba”. Ao que contestei: “Eu non debo ningunha explicación a ninguén, fixéstesme o que me fixestes e agora, como antes, son bastante para andar só”.

Saíu vostede das vías que puxo o Goberno de España? Que condicións pedíronlle?
Non, a min non me pediron nada. Asinei a liberdade condicional que era o dereito de todo preso e listo. En mes e medio fun quincenalmente a asinar coa Ertzaintza e xa está. Máis tarde, fóronse impondo medidas cada vez máis duras para saír en liberdade condicional, e as condicións impostas aos presos hoxe en día non as aceptaría ningunha persoa.

Que pensaba cando lle chamaban arrepentirse en Gernika?
A min, persoalmente, ninguén me chamou en Gernika. Ninguén. Claro, xa sei que se di iso, pasa pola Aguia e... “ese hijoputa que fai aquí?”. Hai catro anos fun a un mitin de EH Bildu e unha persoa dixo a un amigo meu: “Ese hijoputa que fai aquí?”.

Di vostede que o caso de Yoyes no cárcere influíu moito entre vostedes, que non se entendeu... Vostede algunha vez tivo medo de ETA?
Non, nunca, sobre todo, porque estando no cárcere, ETA pediume que me volvese a ingresar no colectivo. Pero outros ían e viñan pola rúa.

A figura dos avogados tamén se menciona no libro. Que eran para ti?
Desde hoxe, os comisarios políticos e os militantes de ETA nos últimos anos. Na década dos 80 foron os nosos avogados Iñaki Esnaola, Txema Montero, Iñigo Iruin e Kepa Landa. Logo viñeron os mozos, a facer de ponte, a informarse e a dar forma a ETA.

Como ves desde hoxe que foi militante de ETA?
Eu sempre estiven orgulloso de ETA, até 1990 ou algo así, pero coa posteridade non. Tamén orgulloso de Herri Batasuna, cando na década dos 80 sacou a seis deputados no Congreso de España, algúns chorabamos de alegría, convencidos de que ese era o camiño e de que ía vir a negociación.

O libro dá a entender que vostede entrou en ETA era idílico, pero para entón houbo moitas leas e tumultos en ETA e moitos mortos.
Non idílico, pero romántico si. Con todo, non aceptaba a mitificación de ETA, porque os mitos son seres superiores ás persoas, e porque nós non eramos máis que os de fóra por estar no cárcere. Eramos moitos os románticos de ETA V., os amantes de Txomin [Iturbe], non de Artapalo. Este último expulsounos de ETA, e dez anos despois ETA expulsouno coas mesmas razóns que nos achacou a nós.

Que lles dirías agora ás vítimas de ETA? Ás vítimas que vostede provocou?
Que para facer política, morrer é denigrante, inhumano, inhumano. Sinto dor pola dor causada, pero perdón… non, eses anos teñen que contextualizarse necesariamente para saber que pasou, para chegar a comprender aqueles tempos, para saber por que se fixeron os que se fixeron. Os anos posteriores á transición e os dos anos 80 foron os anos da utopía, unha época convulsa en todos os sentidos: ETA, antimilitaristas, ecoloxistas, feministas, antinucleares. Sentiamos capaces de construír unha nova sociedade a través de ETA.

Pídese á esquerda Abertzale que faga autocrítica, que diga que “matar estivo mal”... Debería dicir algo máis.
Xa confesou o dano que fixo. É máis, agora aprobou os orzamentos de España. O que non entendo é que me tachasen de traidor por pedir novos camiños e que eles fágano agora. E, devandito isto, se iso servise para traer a presos e exiliados, ou para dar pasos na nosa soberanía, ben!

E aínda hai centos de persoas presas ou no exilio. Que lle di iso? Que a
esquerda abertzale abandonounos sen clemencia, sen pedir nada a cambio. Os que máis deron foron mal tratados. Os pm, os nosos inimigos naturais naquela época, saíron do cárcere con moita máis dignidade.