Quince anos entre nós, e dixéronme que se vai.
Si, a Asunción, a Paraguai, porque son un encanto. Hai tres semanas que morreu o meu marido. Ao principio non sabía que facer, pero pronto me dei conta: estaba unido ao meu marido, sen el non fago nada aquí, non estou para traballar nin para comer... Perdinche sete quilos en tres semanas. Estou perdida, sen rumbo... Será mellor que me vaia. Decidín ir á miña casa. Márchome. Cheguei hai quince anos. Non vin pola miña propia vontade, viña porque necesitaba gañar diñeiro, para que os meus dous fillos puidesen aprender...

Abandonara vostede o seu país até entón?
Si. Que é a experiencia vital... Casei con vinte e un anos. Tivemos dous fillos. O pai foise a traballar a Nova York, como fan os once paraguaios. Ao cabo dun ano enviounos aos tres billetes de banco e collín os meus dous fillos e funme a Nova York. Estiven alí seis anos. Un día, o seu marido saíu da casa e non volveu. Abandonoume, deixoume só cos nosos dous nenos en Queens. A filla tiña tres anos, o fillo cinco. Chamou á súa casa e o meu pai díxolle: “Vide todos a casa, o tres!” Comprounos billetes, fíxonolos chegar e volvemos a Asunción. O meu marido reapareceu dentro de vinte anos. A filla non sabía quen era e o fillo non quixo vela ante os ollos. O raparigo estaba terriblemente ofendido.

E de volta a Asunción, que vida fixeches?
Chegaron a casa e os nenos tiñan que estudar. E onde levalos? “Á nai, á escola pública ou á privada?”, pregunteille. Pero non había colexio público no noso barrio. A miña nai ordenárame que fose preguntar á escola privada de á beira. Sor Eusebia era o colexio Palomino, os salesianos eran monxas. Funme e falei co director. Foi o que me mandou chamar uns anos máis tarde! Sor Xusta Pavetti. Aínda estou en contacto con el! Sabe o home que acaba de morrer e espérame... Cando lle contei a miña historia a primeira vez, díxome: “Queres traballar?”. “Si, iso é o que quero, traballar! Estou rabioso! E tamén quero que os meus fillos aprendan”. Entón Sor Xusta: “Agora necesitamos un porteiro. Aceptarías o posto?”. Asentín sen moverme. E así.

Entón, que é o que che fixo vir ao noso partido?
Traballei oito anos no colexio e os meus fillos estudaban alí mesmo. Terminaron os seus estudos e non renováronme. Con todo, déronme unha indemnización. Con todo, preguntei a Sor Xusta: “E que teño que facer eu agora? Quero que os meus fillos teñan estudos universitarios e hai que pagalos!”. Ela di: "gustaríalle ir a España? Temos unha monxa de aquí en Madrid e non me é posible contactar con ela. El rodearache o traballo”. E así foi como vin. Primeiro, a Madrid. A monxa apeouse e esperoume.

E que traballo fixeches en Madrid?
Traballador interno no domicilio dunha familia en Majadahonda (Madrid, España). Eran marido e muller, con dous fillos pequenos. Por iso queríanme o farol. Alí pasaron o ano e cambiaron de traballo, e tiven que ir a outra casa, sempre a de interna, a Cuatrocaminos (Madrid, España). Estiven nesa segunda casa un par de anos, ata que morreu a muller que coidaba. Tiña un alzheimer, era agresivo, pero aprendín a dirixilo. Non quería máis que saír. Sempre estaba niso: custe o que custe, quería saír de casa! Faleceu aos 92 anos de idade. O meu nome foi posto na escena, xunto a unha fila de parentes que estaban moi agradecidos.

Cando viñeches a Euskal Herria?
Entón! Xa sen traballo chamei á monxa de Paraguai e ela dixo: “Aquí teño ao meu sobriño, ponche en contacto con el”. O seu sobriño estaba en San Sebastián! Tolva. Chamei e díxome: “Ven ao seguinte partido!”. Eu estaba arriba o ceo e abaixo a terra, quería traballar e chamei a Olga: “Pero, Olga, onde estás, onde está San Sebastián?”. Ela di: “Aquí tamén está España, pero está no norte, na fronteira con Francia. E así foi como vin aquí.

Quería traballar...
Si, por suposto! E dous meses despois de vir a Donostia, empecei en Donostia por un vasco que se chamaba Arantxa, nunha casa de Miraconcha. Aquela familia, co nome de... Alí tiven que atender a unha vella. Tiña 101 anos! Eu ía á súa casa pola mañá e quedábame até as catro ou cinco da tarde. Vivía nun apartamento con catro ou cinco mozas... Un día, chamada telefónica. Un home alén da liña. Deseguido se deu conta de que tiña un número equivocado, pero nos puxemos a falar durante un bo intre. Era xullo de 2007. Desde entón, falamos unha e outra vez por teléfono ata que decidimos vernos.

Unha historia de amor...
É verdade! Vímonos por primeira vez na praza do Bo Pastor, onde ía a orar eu, porque son moi crente. Esperei, e o peto deu un golpe. En canto collino, apareceu ante min un home ao que non coñecía máis que pola voz do teléfono, un home co que ía ter un marido, aínda que non casamos, xa que estabamos de acordo. Despois, con el, vin a Azpeitia, fixen varios cursos e formeime no coidado das persoas maiores. Por suposto, en Donostia-San Sebastián predominaba o castelán, pero aquí (Azpeitia) o eúscaro. A pesar de todo, púxenme a iso.

Viño de Paraguai, aprendido en eúscaro? Que facemos en castelán?
Moi ben! Non se euskera, aínda que o entendía cando o home me falaba, quizá porque el tamén tentaba que eu entendéseo. Coa muller que coidaba ocorreume o mesmo, con Joxea. Falaba con dificultade o castelán e adapteime a el. Gustábame. Joxepa, quero dicir. Cando tiven unha inclinación de cabeza non quixo decepcionarse. Díxome que quería. Operáronme e tiven que recobrarme. E acórdome da maneira en que volvín andar, suxeitándome ao home polo brazo... Dous meses duraron ata que me fortalecín. Díxenlle ao home: “Bastante. Sinto que podo traballar. Voume, Joxepa tamén me espera”. Joxepa esperoume dous meses!

Dixéchesnos que tiñas un rumbo...
2008. Levámola en xenes porque a nosa avoa tampouco puido soportala. Grazas a deus, recupereime, a pesar dalgúns pequenos contratempos visuais. Algúns pensarán que foi duro e duro, pero o peor é sempre a nostalxia, non ver aos de casa. Ao principio custoume moito traballo. É terrible a nostalxia. O día de hoxe os do peto están sempre aí e desbásteme tanto que non fallei nin unha soa vez na miña casa. Tiña que irme a casa ás dúas da mañá, domingo, en calquera parte, para poder falar coa miña familia. Como eran os seus pais, como estaban os seus fillos..., que necesidade tiña eu de sabelo! O fin de semana anterior á morte do meu esposo, díxome: “Estás triste!”. E, en efecto, achegábase o Nadal e, tristemente, porque para min é un mes extraordinario, esta nostalxia aumenta en min. Pero me marcho, alí pasarei o Nadal, como non hai moito tempo.

Que vas deixar atrás cando te vaias?
Eu aquí tiña a Patxi, o meu home. Cando el morreu, eu non teño nada, estou buxán, fóra de lugar, fóra... Fáltame el. Cando el vivía, saía do traballo e volvía á miña casa. Sabía que a tería alí. Gústame a casa, pero non quería que perdese a compañía e saïamos dela para que non se apartase dos meus amigos. Saïamos, tomabamos unha ou dúas medias de viño, comiamos algo... Ás veces, iamos a San Sebastián, porque me gusta a cidade. Camiñabamos por Urgull, na praia, collidos sempre da man. Iso é o que nos dicían: “Sodes da vella escola, sempre collidos da man!”. Que sexa verdade!

Polo menos, o teu obxectivo xa se cumpriu.
Vin traballar para que os meus fillos puidesen realizar estudos universitarios, e xa fixeron eses estudos! Hai dez anos que terminaron os seus estudos! Non necesitaban a ninguén ao seu lado, ou encima, para un estudo. Como eu non. A min, no seu día, o meu pai non me dixo nada máis: “Estudar, estudar, estudar!”. Os meus fillos non necesitaron este tipo de teclados. Sabían que estaba aquí, traballando duro e que eles tamén tiñan que esforzarse. Mire, cando cheguei a Madrid, gañaba 600 euros nesa primeira casa. Despois, 800. Dese diñeiro gardaba 50 para min só para o café do fin de semana. O demais, enviábao a casa! Alí, como aquí, hai que pagalo todo.

Adeus, pero adeus?
Adeus e non adeus. Moitos dirán: “Foi rápido!”. E é certo, rápido, pero tamén é certo que non teño ganas de nada. Perdín sete quilos nas tres semanas seguintes á morte do home. Non teño corazón para o traballo, nin vontade para comer, nin tiróns para saír... Nada de contento! O que lle dixen á miña fillastra, cando me decidín: “Voume, Maite, fago as maletas e voume. Sei que non é así, pero non podo. Realizar os trámites necesarios, luz, auga, gas... dar de baixa en todos e voume”. E Maite respondeu: “Fai o que tes que facer, Constanza, estamos agradecidos, fixeches feliz ao noso pai, o que vimos cos nosos propios ollos. Grazas”. Pero eu, que non estaba de acordo, dixen: “Descúlpeme se non fixen máis do que fixen. O voso pai salvoume a vida, e eu non puiden salvala”. E Maite díxolles: “Constanza, ti sacaches ao teu pai de debaixo da terra, porque estaba mal, e fostes felices, vímolo cos nosos propios ollos”. Cústame traballo a situación actual, amo este país, pero sinto só, choro... Todos din que me axudarán, pero cada un ten a súa vida, o seu traballo e os seus nós. E o peor é que me falta un home, foise. O mesmo home dicíame, referíndose aos clientes: “Si, todo é lamelado, pero cando fai falta, ninguén axuda”. Sei como é a cousa. Saio de aquí e márchome. Para min acabouse.

Adaptarasche a Paraguai, á vida de Asunción?
Con tal de que non! Vou a casa dos meus pais, á miña casa de nacemento. É a miña casa, alí nacemos todos os irmáns. Ás veces, paréceme que non saín de casa, porque sempre permanecemos en contacto. Desde o móbil, sei o que hai en casa en todos os momentos do día, se os meus fillos están a traballar, ou en casa, e cando a miña nai está a coller o mate, terere... A miúdo chámame, ou lle chamo... Cando estou a traballar, apago o móbil. Sempre. Márchome, sei que en parte me custará traballo, en parte fácil. Teño a graza de Deus, todo me sae ben. Alí está Sor Xusta, quen nunca me deixou da man, e así lle pido ao meu defunto home que non me deixe da man: “Toma forte da man, Patxi!”.

* * * * * * *

Guaraní “O
guaraní e o castelán son as linguas oficiais! No ámbito rural, é a linguaxe cotiá. En casa, falabamos en castelán, pero entendo o guaraní sen ningún inconveniente, porque a avoa non sabía nada máis, e os pais tamén falan o guaraní cando queren. O seu pai, pola súa banda, escribiu un libro sobre o guaraní, que era a paixón, recoller o saber popular”.

Paraguayarra “En
Estados Unidos hai moitos paraguaios. Aquí, pouco. En Donostia-San Sebastián, a pesar de todo, hai bastantes. Non o sei. Son moi pequeno cos meus compatriotas. Un gana 8 euros, o outro 6, e a impaciencia! O que o meu pai me dicía: ‘Cos de aquí, anda o menos posible’. Porque somos un ava, indios, e así somos, simples envexosos. Por iso coidei sempre a miña vida privada. Niso sempre fun moi prudente”.

Malos tratos
“Estiven dez anos coidando a unha muller. Os malos tratos que recibía! Insultábame, “tes un marido á orde”, dicíame. Tiña unha muleta e facía todo o posible por pegarme. Tiña razón, pero era un pouco mala persoa. Non direi que fose mala, pero un pouco mala. No entanto, que estea arriba”.

* * * * * * *

ÚLTIMA PALABRA

O noso interlocutor, Victor Barrios Vermellas,
ten ao seu pai, Victor Barrios Vermellas, un dos grandes nomes da historia da radio en Paraguai. Xornalista e recolector de coñecementos populares, realizou numerosos traballos, entre os que se atopa o libro de entrevistas a tres grandes escritores de Paraguai: Augusto Roia Bastos, José Luís Appleyard e Óscar Ferreiro. Actualmente ten 88 anos.