A elección e delimitación do tema de estudo adoita ser un dos primeiros indicios da tese doutoral. Alex Gurrutxaga decidiu investigar a poética de Xabier Lete dunha maneira bastante natural. “Un día de 2013, na oficina da universidade, con Lourdes Otaegi, empezamos a falar da historia da poesía vasca e, moi pronto, estabamos a falar de Lete. Díxome: ‘Ouve, por que non investigas o traballo de Lete?’. E así empezamos. Lourdes axudoume non só a investigar a Lete, senón tamén a coñecer o arquivo de Lete e o ámbito literario. Foi e é un gran condutor”. Decidida a investigar o traballo de Xabier Lete, o seguinte traballo foi limitar o corpus. “Unha obra poética é unha rede sen fin onde se mesturan a filosofía do escritor, a psicoloxía, o cambio social... Pór límites a isto sempre é unha cuestión de convención, pero se vas realizar a investigación, hai que facelo. Eu, como calquera mozo parvo e verde, quixen atalo todo”. Con todo, a medida que avanzaba na tese tivo que priorizar algúns aspectos: Sobre todo, os fundamentos do pensamento de Lete e o seu canto. Pero había algo máis. “Quería ser exhaustivo, ter en conta todo o que está escrito sobre Lete, sexa el mesmo, sexa escrito sobre el”. Gurrutxaga tamén tivo a oportunidade de analizar o arquivo persoal de Xabier Lete, xa que gardan os fondos do poeta no Koldo Mitxelena Kulturunea.

Poética, variantes, evolución

Como se dixo máis arriba, a poética de Xabier Lete: análise de variantes e lectura da evolución é o título da tese doutoral de Gurrutxaga, na que hai tres craves: a poética, as variantes e a evolución. “‘Poética’, ou pensamento poético, analiceino porque me interesaba falar do pensamento que sostén a obra. ‘Variante’, porque moitas veces pensamos que o texto, unha vez publicado, a cousa está feita e terminada para sempre. Pero ocorre que moitas veces o escritor reedita un libro ou fai novas versións das cancións. E é responsabilidade de ‘a crítica das variantes’ analizar esas versións publicadas dun texto para entender mellor o proceso creativo do artista”.

Un exemplo diso é a canción “Euskalerri nerea” de Gurrutxaga, comparada coa versión de 1968 e as variantes de 1992: “Analizando os cambios, podemos extraer información sobre o pensamento poético de Lete. Eu, por exemplo, tomei as variantes da obra de Lete, é dicir, todas as versións que hai en libros e discos, e compareinas. Para min foi unha tolemia testificar e comparar variantes”. Con todo, resultoulle un traballo frutífero, xa que puido sacar á luz variantes e analizar a evolución do pensamento poético de Lete. De aí a dobre palabra “Lectura da Evolución” do título da tese de Gurrutxaga, que puido mostrar como se mudaron a obra e a poética de Lete, analizando as variantes.

Variantes e evolución

Para Gurrutxaga, Lete non tiña a perfección, pero si a enunciación máis exacta: “Quería que a diferenza entre o que quería dicir e o que dicía de facto fose o máis pequena posible”, díxonos. “Esa é a loita final do poeta; en palabras de Lete, ‘tentar dicir o indecible’. Pero de aí xorde un problema. Porque o pensamento do poeta, o que quere dicir, vai cambiando, e co paso dos anos non está conforme con algunhas pezas antigas”. Gurrutxaga mostra o coñecido Po de estrelas: “É un poema complexo que deu orixe ás loitas internas de Lete. Despois de anos, o escritor ten dúas opcións: ou non tocar a peza, ou modificar a letra para adecuar o que di o texto ao pensamento en cada momento”. E Xabier Lete cambiou continuamente poemas e cancións: “Prefería traizoar a orixinalidade do poema que traizoar o desenvolvemento do seu pensamento poético”. Así, Xabier Lete recorreu á adaptación do pensamento da época: “Nas variantes dos 90, por exemplo, busca enunciados máis elegantes, máis equilibrados que nos poemas dos 70”.

Por tanto, aí está o devir do noso poeta, un camiño que se abría en busca dunha poesía correcta, por medio de diversas lecturas e fontes, e que se materializaba na terra que o propio poeta pisaba. “A traxectoria de Xabier Lete é moi parecida á que viviu Euskal Herria. Unha cousa tiña Lete ao seu favor: demostrou unha gran destreza en ler situacións, adiviñar as direccións do ambiente, e iso traía unha figura intelectual moi marcada para os vascos”, explica Gurrutxaga.

O profesor Gurrutxaga investigou as entrañas da obra de Xabier Lete e dividiu tres fases na evolución do poeta, tres épocas distintas “cada unha cos seus libros, os seus enunciados, as súas melodías”. Sen dúbida, tamén é un percorrido de moitos vascos. “Cando empecei a investigar a Lete, distinguíanse dúas épocas: Até finais dos anos 80, o primeiro e o seu sucesor, o segundo. Empecei a traballar con esa paradigma, pero a medida que avanzaba a investigación, fóronseme creando problemas. En particular, as claves foron dous elementos: en poesía, publicar Urrats descarrilado en 1981; en canto, o abandono da canción por Lete en 1978”. Gurrutxaga non aceptou, por tanto, que de 1965 a 1988 considerásese un só período e si que se marcasen tres épocas: “O primeiro, o da mocidade, o da construción da figura de Lete, nos anos 60 e 70. Logo, unha época de crise, cos dous feitos principais citados, ese escuro libro de poemas, e, en definitiva, o abandono da canción. Máis ou menos, na política do Estado español estariamos no período da transición”. A partir de 1990, Gurrutxaga cre que se viu unha fase de “recuperación”.

Canto

“Lete é o monstro xigante da canción”, empezounos Gurrutxaga, en canto quixemos empezar coa canción do poeta. Soprou tópicos e outros. “Un tópico bastante idiota que di que Lete é un mal cantante. Non merece a pena contradicirse. Pero é máis: non sei si houbo alguén na música vasca que comprenda e explotado tan ben a funcionalidade cultural da canción como Lete; é dicir, que explote en beneficio dos vascos. Lete observou, moi novo, o potencial que tiña a nova canción. Por unha banda, floreceu a poesía na música. Bernardo Atxaga dixo que nos anos 70 sorprendeu moito a forma de dicir de Lete: aquela linguaxe nas cancións, aquelas formulacións poéticas... A Lizardi tamén o coñecen moitos vascos grazas a Lete”. E, ademais da obra de Xabier Lizardi, os nosos vellos e novos versos. “Non podemos esquecer o gran traballo realizado cantando a obra dos bertsolaris. É terrible”. Pero Gurrutxaga di: “Lete deu ‘educación non formal’ aos vascos a través das súas cancións. Lete era, sobre todo, poeta do pensamento, e en moitas das súas famosas pezas musicais hai un gran contido tanto ético como emocional”, tan grande que “a través deles conseguiu chegar aos sentimentos colectivos dos vascos”.

Moitos lembrarán as entradas que Xabier Lete adoitaba facer ás súas cancións durante os recitais. Os anfitrións carecían de pés e mans. Gurrutxaga, pola súa banda, lanzouse a analizar tamén esas entradas co obxectivo de sacar á luz o que elas mostran. “Lete, a diferenza da maioría dos nosos políticos, tiña unha cousa boa: cando falaba sempre dicía algo. Os seus discursos, conversacións... adoitaban ser substanciosas, daban que pensar. Tamén nas presentacións de Kant. Lete tiña moi claro como quería chegar ao público e que tiña que facer para lograr o seu obxectivo. As entradas das cancións que analicei achegan datos sobre as súas características ou procesos creativos, e temos moi boas pegadas para entender o mundo poético de Lete”. E aí, por exemplo, Gurrutxaga ten argumentos que Lete tentou explicar por que o poema Izarren hautsa non é así.

Plaxio si, rexeneración tamén

Se mencionou a Rilke, mencionouse a Riba, mencionouse a Cernuda… A palabra plaxio dalgúns se mesturou nalgúns poemas de Lete con palabras de reinterpretación e reelaboración doutros. Preguntado pola súa opinión sobre o tema, o lector de Gurrutxaga respondeu sen pelos: “Non é unha broma que unha icona como este haxa plagiado unha chea de poemas: isto ten implicacións á hora de valorar a obra do poeta. Pero unha vez dito isto, teño claro que a min non me corresponde xulgar a ninguén. Aí está o morbo, e houbo quen empezou a xulgar a Lete, pero a min non me corresponde. Cada vasco ten que decidir onde quere colocar a Lete no seu mapa mental”.

E, na cadea de respostas, o profesor Gurrutxaga toma a substitución do lector Gurrutxaga: “Como investigador, a pregunta é por que Lete fixo esas versións, plaxios ou traducións. É difícil de contestar. E nese punto crúzanse os condicionantes biográficos –que estaba moi enfermo–, a situación social da súa figura –que naquela época estaba un pouco marxinada–, a procura dun novo ton –por iso Rilke–, etc. Eu creo que aí está a esencia”, a pesar de toda a morbosidad do mundo...

(Deas)consensos

Até agora, Gurrutxaga tivo que ler os testemuños de investigadores, profesores, críticos e demais para redactar a tese, e ten algunhas discrepancias. “Diría que a principal discrepancia é que a propia realización da tese demóstrao. Historiadores e investigadores ignoran a obra de Lete. Se cadra puxémonos a etiqueta de cantante e conformámonos. Pero o Premio Nobel de Literatura de Bob Dylan, que nos debería dar? Dylan Nobel e nós Leteri ignoramos? Creo que nos quedamos curtos. O po das estrelas coñéceo miles de vascos e vascas. E non é un poema? Eu creo que aí hai un plus, é poeta e, ademais, canta! É un plus, non un minus! A tese, nese sentido, é unha reivindicación, tanto a nivel literario intrínseco como a nivel estratestral, para reivindicar a sombra da obra de Lete”. Os camiños da investigación sempre están aí. Interpretacións, entre outras. “E os camiños da interpretación son moitos e, por suposto, teño discrepancias puntuais con algunhas interpretacións anteriores”. Por exemplo? “Ler estudos sobre a fe de Lete, por exemplo, e neles lese a obra de Lete á luz da fe cristiá. Non estou de acordo. Creo que estes estudos non analizaron suficientemente os aspectos literarios e estéticos”. Velaquí, pois, a discusión sobre a mesa. A tese doutoral de Alex Gurrutxaga sobre a obra de Xabier Lete sempre abriu portas, xanelas e físgoas no poeta, como até agora non o fixo.

Comprendamos aínda mellor a Lete e gozamos aínda máis da súa obra.