Un ano despois das xornadas, e despois de ter tempo para estabilizar as barreiras e analizar os sentimentos de entón, reunímonos con cinco membros do movemento feminista para seguir falando sobre o tema. Reunímonos no Local Novo de Deusto para falar sobre como está a ser o camiño cara a un feminismo decolonial e como debería ser no futuro. Din que estamos no inicio dun proceso e que o caderno está a medio camiño, pero a partir do traballo realizado até agora por cada un deles trazaron algúns puntos na folla de ruta que hai que seguir para tecer o feminismo que non será colonial e que sitúe o anti-racismo no centro da súa axenda.

Hai un ano levaron a cabo as xornadas feministas de Durango nas que se constatou que a decolonalidad era un dos principais retos na axenda compartida do Movemento Feminista de Euskal Herria. Cal é o traballo que cada un de vós realizou nese sentido durante o tempo transcorrido?

Garazi Goienetxea: Ao fío do libro sobre as xornadas que se publicarán recentemente, na anterior edición estaba a revisar o traballo que fixemos. Ao fixarme nas cousas que escribín hai un ano, máis dunha vez pensei que o que escribín naquela ocasión diríao agora doutra maneira. Hai un reflexo do que estamos a facer.

Na Marcha Mundial das Mulleres de Euskal Herria (EMM) iniciamos un proceso interesante. Ao longo do ano celebrouse a V Marcha Mundial das Mulleres. Acción Internacional, pero debido á situación de shock e pandemia que estabamos a vivir, decidimos aprazala até hai pouco en Euskal Herria. As transnacionales, as migracións e as fronteiras son o tema da acción, e a medida que fomos abordando, démonos conta de que non todos os membros de EMM atravésannos da mesma maneira, nese sentido o exercicio de prestar atención está a ser tan bonito como duro. En definitiva, e para que fagades unha idea de como vai o proceso: no equipo dinamizador da acción todos somos brancos excepto un, só hai unha persoa que ha migrado, se temos en conta de onde estamos a mirar o tema con toda a súa influencia. É tan certo que cando estabamos a traballar os temas a ponte saíu como símbolo, entendido que é algo que une e comunica; pero cando compartimos o traballo que fixemos en torno á ponte coas mulleres migradas, se problematizó moitísimo. De feito, desde onde se mire, a ponte tamén pode ser a fronteira, que permite o paso de mercadorías, pero non de varias persoas. De súpeto, había moito que profundar. Estivemos explorando por aí, e grazas á reflexión e o traballo dos membros migrados e racistas do movemento feminista e anti-racista, iniciamos un proceso que estaba máis cerca do diálogo que do diálogo.

Abríronnos un mundo –polo menos eu vivino–, unha nova forma ou lóxica de entender, que dá algunhas claves para cando falamos de privilexios, cando falamos de como está construído este sistema.

Emilia Larrondo: Eu non coñecía as Xornadas Feministas, non tiña precedentes, e non podía imaxinar nin imaxinar o que me atopei en Durango. Participei no mesmo no nome de Mulleres do Mundo Babel (MEB) e para preparar devandita participación realizamos un traballo no que nos preguntamos a nós mesmos cales eran os privilexios que nos traspasaban. Porque MEB é un grupo mixto* no que se reflicte claramente o contraste entre as mulleres autóctonas e as que viñeron de fóra. Aínda que tamén hai diversidade neses dous grupos: entre as mulleres autóctonas hai traballos precarios, con traballo digno, que se corresponden coa norma sexual normativa e non, que coñecen o que é vivir no campo e viven só na cidade; e entre as mulleres migradas predomina a diversidade, non só respecto dos seus países de orixe, senón porque cada unha leva unha historia con ela. Contextualizar toda esa diversidade é bastante problemático, ten implicacións, pero ao fío das xornadas puxémonos máis énfases niso, serviunos de escusa para traballar nesa liña. Porque é difícil manter e profundar no tema, xa que supón tocar moitas cousas sensibles. Aínda que o traballo que realizamos até agora non é moi groso, empezamos a facer o camiño. Creo que é o principio de algo.

Diría que o traballo se realizou en dous ámbitos: cara a dentro e cara a fóra. Namentres, empezamos a falar e a definir cales son as opresiones ou experiencias que nos marcaron, mostrando diferentes dores. Nesta tarefa e entre as mulleres migradas, ás veces parece que hai unha especie de competencia para acreditar un maior nivel de sufrimento, e iso é moi bo, pero tamén hai que traballalo, porque non é san quedar aí. Por iso, a cuestión é como podemos pasar desas dores a conseguir ferramentas que nos permitan curarnos, levándonos máis aló do persoal e aproveitando para entrar en rede con outras mulleres. Non é iso? Hai que curar a dor, xa que en ocasións é a dor o que fai que a persoa se reúna e dificulte o diálogo.

Tamén se traballou de face ao exterior, con outros grupos, realizando talleres que posibiliten o diálogo entre as mulleres migradas e autóctonas. Eu non estiven en moitas delas, pero, segundo compartiuse nas asembleas, as vivencias fixeron que haxa confrontacións consigo mesmo e que haxa outras realidades. Nese sentido, recordo como me comentou unha persoa que estaba a falar cun amigo sindicalista, unha muller que era bastante maior e que traballaba como limpadora, que ao parecer levaba ao redor de trinta anos traballando nese labor e nunca tivo un fin de semana libre. Pregunteille ao meu amigo de onde era, e asombroume o que me respondeu: a muller era de alí. Quero dicir que ás veces no noso imaxinario non imaxinámonos que as mulleres autóctonas poidan estar en situacións de explotación como a mencionada. Por iso, creo que é un reto evitar quedarse encerrados dentro dos límites da propia experiencia, ter a man os camiños que o fan posible. Nós tentamos crear os dous espazos de traballo citados co fin de compartir experiencias e mirar máis aló delas para observar o que podiamos ter en común. Porque a diferenza entre nós, en realidade, é o sistema o que provoca, e el atravésanos a todos, aínda que se faga a diferentes niveis.

Afaf O Haloui: Pouco despois da finalización das xornadas iniciáronse os traballos organizativos do 8 de Marzo, e púxose sobre a mesa a iniciativa para conformar o eixo anti-racista. A fraternidad tomou parte nela e observei que había unha especie de impaciencia e un desexo de soltar o que levamos dentro. O caso é que houbo choques entre nós. Había algo similar á competencia, un desexo de protagonismo ou, por así dicilo, de facer ouvir a voz dun mesmo. Trátase da primeira vez que falo publicamente sobre o que ocorreu no eixo anti-racista do 8 de marzo, e non saíu á luz até hoxe. Foi unha especie de berro, e quedámonos coa dor que nos causou, incapaces de reconducir o sentimento, xa que o confinamento se estableceu despois do 8 de marzo. A partir de aí xurdiron graves problemas como a violencia policial, os problemas económicos ou a violencia machista. Puxémonos a traballar nesa liña, máis que a nada.

A pobreza, os problemas relacionados co aluguer, os problemas con Lanbide, a violencia machista… en Ahizpatasuna preocupámonos sobre todo de responder a este tipo de demandas. Sendo tantas as inxustizas que sufrimos como comunidade e as demandas que nos chegan en relación a elas, non puidemos facer o traballo que demandan outras xornadas feministas. O traballo que pedían as xornadas era grande e apreso. Así que cando chegaron as xornadas pensamos para nós mesmos: “Que temos que sacar á luz? Que temos que dicir?”. Tentamos visibilizar a diversidade do feminismo árabe musulmán e non musulmán, para mostrar que non todos temos o mesmo discurso e que dentro deles hai moitas realidades contrapostas. Xa empezamos a traballar un pouco de abanico no feminismo, incluíndo feminismos musulmáns e non musulmáns, amazigh e magrebís. Pero, como se dixo, estivemos atendendo principalmente ás necesidades de cada día, como as económicas.

Naia Torrealdai: Nas xornadas de Durango, nós fomos interpelados como cidadáns europeos brancos, interpelados como vascos, e aí houbo conflito. Segundo a lectura que fixemos desde Bilgune Feminista (BF), a interpelación e o conflito non son malos en si mesmos, e iso pode ser enriquecedor tamén. Por iso, para nós o primeiro paso é escoitar todo o que se aflorou, facer unha escoita activa, para logo analizar o que se ouviu e responsabilizarse diso. Escucha activa, todo o que se dixo sen homoxeneizar, porque hai unha tendencia a dicir “díxosenos desde a mesa decolonial…”. Pero nesa mesa dixéronse cousas moi diferentes, e a nós interésanos recoller esas diferentes perspectivas. Este último ano escoitamos máis que lelo.

En BF creamos diferentes espazos para traballar o racismo que reproducimos a nivel individual, social e institucional. Queremos analizar que podemos ir cambiando. Para nós é moi importante a práctica, ademais da teoría que debemos asimilar. É dicir, expor como levar todo isto á práctica. E nese sentido, para nós serán moi importantes os Encontros de Mulleres Abertzales que celebraremos en decembro. No tempo viamos máis atrás que había que falar do que estaba a suceder no movemento feminista, que había que analizar como se pode situar o eixo racial no noso proxecto político e actualizar a mirada. O exercicio que queremos realizar é o seguinte: por unha banda, desde a nosa posición de parachoques opresores, traballar as nosas responsabilidades e privilexios; e por outro, ver como podemos derrubar as nosas experiencias, vivencias e opresiones nun movemento feminista tan diverso. Iso si, para nós é necesario seguir cosendo procesos compartidos.

A. O Haloui: Gustoume unha cousa que dixo e gustaríame subliñar. A mesa da decolonia das xornadas non era nada homoxénea. Chámaselle “mesa decolonial”, pero cada grupo e comunidade na que estaba representado ten unhas esixencias diferentes e unha comprensión propia do feminismo.

O tema da decolonalidad foi o que xerou maior incomodidade nas xornadas. Cony, na entrevista que vostede dedicoulle a ARGIA naqueles días, comentaba que ese desasosego e esa dor podía ser un punto de inflexión, se nos permitía facer os nosos propios sentimentos, aceptalos. Facendo un repaso retrospectivo e observando o contexto actual, credes que se produciu esa inflexión ou que se está xestando a semente para dar esa inflexión? Que fixemos ou estamos a facer con incomodidades?

Cony Carranza: Eu tiven sensacións diferentes. Diría que algúns queren volver pensar no tema e a recoller respostas, e polo momento creo que se converterán en expertos na decolonalidad. Está ben ler, pero o que queremos en MEB é aterrar todo iso, facer prácticas anti-racistas. Tamén vin a compañeiros que están doídos, que senten que a súa solidariedade se puxo en cuestión. Eu diría que nós non estamos a cuestionar a solidariedade destes membros próximos, pero como facerlles entender que é unha denuncia que se fai mirando a un nivel máis macro e que queremos ao noso lado? Creo que algúns se botaron atrás e non están tan dispostos como antes. Ante algo que fai dano temos diferentes formas de responder: ou non queremos unirnos, ou nos separamos, ou nos unimos para dar paso á nosa rabia. Eu non quero pensar que sexa unha carga, quero vela como unha oportunidade, e ademais o que necesitamos. Necesitamos a pluralidade de voces, a diversidade de formas de estar. E hoxe máis que nunca, o feminismo ten que ser anti-racista, porque a sangría dos nosos pobos, a expoliación… necesítanos a todos e todas, porque se necesita o compromiso de todos e todas. Creo que temos que acougarnos, pero quero crer que imos ben na procura de respostas. E os que queiran quedar ao noso lado, quedarán.

Hai un tempo, ao fío dunha reflexión que fixemos entre os membros feministas, díxosenos aos latinos que non eramos feministas, que aínda nos faltaba para chegar a ser feministas, e alguén dixo: “Pois nós imos subir á cima e a ver si atopámonos”. E eu digo que esta vez non será así. Nesta ocasión, faremos o camiño xuntos, ben buscando carreiros xuntos.

R. Larrondo: Ao que dixo Cony engadiría que nos reuniremos con mulleres dispostas a revisarse a si mesmas, entendendo que nós tamén estamos entre elas. Porque aínda que formamos parte do colectivo de mulleres migradas e/ou racializadas, tamén a nós atravésannos diferentes desigualdades. É dicir, que non se trata de pasar a pelota dicindo ao veciño “revisa ti!”. Hai que revisar a un mesmo, sabendo que non todos estamos na mesma situación, iso si.

A. O Haloui: Digo que aínda é demasiado pronto para sacar conclusións, demasiado pronto para poder dicir se se deu ou non un punto de inflexión. Sexamos sinceros: só fixemos un diagnóstico da enfermidade. Queda moito traballo por facer e a terra aínda non está cultivada. O que hai que facer é ir traballando esa terra e “cando? Responder a preguntas como “como?”

N. Torrealdai: Gustaríame engadir que nas xornadas de Durango o conflito fíxose visible pola participación de máis de 3.000 mulleres, que se emitiron por televisión, que tiveron presenza nos medios de comunicación. Pero creo que hai que subliñar que este nó vén de anos atrás dentro do movemento feminista de Euskal Herria. Paréceme que hai que expolo, porque pola contra parece que o tema apareceu de súpeto, hai un ano. Para nós EMM é o espazo que fixo esa interpelación e puxo en evidencia a necesidade de prácticas decoloniales, e agora refírome a varios anos. Creo que é necesario facer un recoñecemento. Esta cuestión tamén estaba nas cabezas das militantes do movemento feminista.

R. Larrondo: Quizá todo iso se catalizó nas xornadas, non? Porque creo que foi un cóctel molotoff que caeu inesperadamente.

N. Torrealdai: Si… pero parecía que o movemento anti-racista, as mulleres migradas e racializadas acababan de chegar ao movemento feminista a través destas xornadas. E iso é mentira. Fomos atopándonos en diferentes espazos.

R. Larrondo: O que eu creo é que non tiveron voz, ou simplemente unha mesa formada por eles.

N. Torrealdai: Si, por suposto. Iso si que foi histórico. Foi a primeira mesa decolonial.

R. Larrondo: Pois iso di moito, porque aí está o froito de todo ese predebate que vostede mencionou, non? Instalouse unha mesa específica para a problemática destas cuestións.

Continuando co devandito en Durango, conscientes de que universalizar e homoxeneizar é colonizar, tamén quedou claro que o suxeito do Movemento Feminista de EH debe ser plural e inclusivo. A cuestión é que, aínda que á diversidade adóitaselle dar un carácter alegre, como dicía Itziar Gandarias, ten unha estreita relación cos conflitos, coas discrepancias, coas interpelacións. E, por tanto, temos que traballar a proximidade, pero tamén xestionar as distancias. Como se mantén o equilibrio?

O gran C. Carranza: Como di Gandarias, hai que traballar a diversidade. Aínda non sei por onde imos ir, estou como no medio da néboa. Pero si creo que, como se dixo, necesitamos unha escoita activa. Non podemos ter medo a reunirnos, a seguir cuestionando, a seguir buscando prácticas anti-racistas. E se os brancos queren estar aí, poden facelo, con algunhas cousas que a primeira vista non parecen tan importantes: conseguir papeis de matrimonio con alguén, ofrecer axuda para conseguir aluguer ou empadroamento… poden axudar con mil. Se se quere, pódense atopar esas pequenas cousas. Pero iso é o que esixe escóitaa e a mirada feminista e anti-racista.

Temos un caderno cheo de follas brancas para seguir traballando, aprendendo doutras experiencias. Eu teño esperanzas, creo que é posible construír algo.

A. O Haloui: No camiño emprendido por Cony, a min tamén me parecen importantes o apoio e a complicidade do día a día. Xa sexa o censo, o aluguer ou o papele… está ben que estea aí. Pero non desde a tutoría, tamén é importante subliñalo. Está ben estar aí, pero sen deixar de repasar un mesmo e os privilexios. Se se fan esas cousas do día a día, e hai que facelas, son tarefas, podemos falar de solidariedade entre mulleres. Nesa solidariedade, as claves son o abandono das tutorías, a redución da brecha entre uns e outros.

Ademais, cando nos reunimos e damos as nosas perspectivas sobre o feminismo é necesario dar voz e facer unha escoita activa. Queda moito por facer.

R. Larrondo: Gustoume, Afaf, expor certos asuntos como cómpre. Hai diferentes niveis de privilexio, tanto autóctonos como migrantes. E o exercicio de determinadas accións desde o lugar que os privilexios outorgan a un, a miúdo non condiciona ese privilexio e, ao mesmo tempo, contribúe a reducir a brecha existente con respecto a esoutra persoa. Xunto a iso, a cesión de espazos é unha das tarefas.

Son moitas as cousas que se poden facer no día a día, e logo temos unha axenda política, aí hai que explicar as problemáticas. Creo que hai que actuar neses dous niveis, a macro e o micro, e iso pódenos guiar a outras prácticas. Aínda que creo que o cambio total é a longo prazo, algúns cambios que se poden dar no día a día poden provocar un cambio de 360 nas vidas de persoas migradas e racializadas.

N. Torrealdai: Creo que unha das claves está no recoñecemento mutuo e a empatía. Porque nas xornadas houbo un momento no que houbo unha sensación de que vostedes crearon un artificial. Hai diferentes posicións entre nós, tanto entre migrar e racializar como entre os autóctonos. Porque á fin e ao cabo o xénero non é unha experiencia universal. O primeiro reto estaría aí: ao visualizar e definir esas posicións. E nese sentido, cremos que queda traballo por facer no que se refire ás relacións de poder. E logo habería que impulsar as prácticas decoloniales, que deberían ser aterrorizadas e asentadas, que constrúan comunidade e que tezan prácticas desde o día a día. Todo iso, como non podía ser doutra maneira, sen caer en tutorías.

Son temas que se moven no interior, e evidentemente hai resistencias. Neste sentido creo que hai que mirar con responsabilidade a esas resistencias. Aceptar que están aí e pensar que facer con eles, como darlles a volta e implementar prácticas anti-racistas e decoloniales. E aí, creo que a clave está en xerar confianza. E é que son experiencias reais de convivencia as que nos van a permitir ir facendo camiño. E aquí inclúense a realización de prácticas decoloniales, a procura de solucións ás necesidades materiais cotiás. Como Cony, eu creo que en Euskal Herria temos a oportunidade de crear algo, e esas claves pódennos axudar.

O doutor G. Goienetxea: Gustaríame engadir unha conta. No noso imaxinario representamos a diversidade dunha maneira, pero logo na realidade a paisaxe é diferente: relacións de poder, estruturas… a diversidade vívese e encárnase realmente así. Desta forma, e tomando en conta as palabras de Angela Davis, gustaríame subliñar que a loita anti-racista debe estar no centro da loita feminista. Quizá iso sexa o que pode facer que se acheguen e que a diversidade sexa cada vez máis parecida.

A. O Haloui: Preguntamos sobre as distancias e as aproximacións, e nós dirixímonos ás gretas. Isto ten unha razón: nas gretas está o que nos pode facer ter proximidade. Unha vez quitadas as brechas, poderemos construír aproximacións no seu lugar. Porque se non se traballan as desigualdades non hai proximidade.

O doutor G. Goienetxea: Por iso creo que é importante traer a loita anti-racista á axenda feminista e traballar desde aí. Non tomemos a lei dos estranxeiros, gritemos contra ela e deixemos isto, na periferia, porque non ten centralidade na axenda do noso proxecto político.

R. Larrondo: Iso tamén saíu á luz no OVM: instrumentalización das mulleres migradas, ir a unha acción como cota de representación, máis que nada. Aquí trátase de materializar esa representación para que haxa melloras na vida persoal ou colectiva.

Falando de distancia e proximidade… A existencia de espazos mixtos e non mixtos pode ser a calibradora dese equilibrio? Que lectura facedes de cada un destes espazos?

O gran C. Carranza: Eu mesmo, tanto en MEB como en Garaipen, traballo con mulleres autóctonas. Por suposto, a maioría son mulleres dispostas a facer este camiño. Pero a verdade é que eses espazos son burbullas. Saes á realidade e é terrible. Eu ademais teño esta voz, esta cor de pel, estas faccións… son razoada. É duro pór en palabras todo o que o racismo cotián quere dicir. Con todo, como dixemos como Vitoria, nós estamos a favor dos espazos mixtos. Sempre respectando ás persoas que queiran permanecer na súa propia habitación. Desde que comezamos a construír as aulas propias da MEB, as nosas e as das mulleres da zona, queremos continuar con elas. Por tanto, non quero cuestionar a un grupo como Raízes. Por onde queren tirar? Eles farán o seu traballo e o seu camiño, e será fermoso si algún día queren facer outra reflexión. É máis, creo que o están facendo. Teño moito respecto por quen non queren estar en espazos mixtos, pero eu, por hoxe, quero estar en espazos mixtos. Coas mulleres que queren desfacer e transformar, e eu co ánimo de transformar continuamente.

A. O Haloui: Estou de acordo con Cony: é necesario estar en espazos mixtos. Pola contra, será imposible impulsar o cambio que queremos levar a cabo. Porque os espazos non mixtos ofrécennos guetos, sácannos de diferentes campos de opresión… pero tamén son unha forma de estar enfadados. E a cólera lévaa ao odio e o odio á separación. Eu mesmo, e tamén Irmandade, estamos a favor dos espazos mixtos. Como dixemos antes: sen tutoría, porque se trata de protexer e axudar á seguinte, non de victimizar. Se imos traballar contigo e migrar xuntos, hai que coidar estes aspectos, traballar cara a dentro. Seguro que haberá enfrontamentos, pero haberá conflitos que chegarán a algún porto. Creo que sen pasar por eses conflitos non haberá cambio. Con todo, se hai grupos mixtos que están tan enfadados, é por algo. E si hai que protexelos. Pero creo que hai que estar en grupos mixtos.

R. Larrondo: Eu diría, resumindo, que non son excluíntes entre si. É posible que un colectivo determinado dun grupo necesite nalgún momento o seu espazo propio. Pero si logo non se dá unha entrevista sobre o que se traballou no grupo non mixto, é difícil contrastalo. E enrédasche nese único discurso. Por tanto, eu creo que non son excluíntes entre si, cada espazo ten o seu momento e responde a diferentes necesidades, pero creo que é importante a combinación de ambas.

O doutor G. Goienetxea: Como muller branca, cústame moito pronunciar a miña opinión. Pero eu digo que si hai necesidade de crear espazos non mixtos, será por algo. A análise que fago limítase a comparar como muller co que eu fixen. Pertenzo a un grupo feminista que non acepta a ningún home e que ten a súa razón de ser non mixto. Nos casos en que a raza estea entre eles, paréceme que é o mesmo. Este exemplo é o que utilizo como espello. E eu creo que non son excluíntes o un do outro.

Doutra banda, estou moi agradecido por poder participar persoalmente en espazos mixtos. Confeso que as necesito. Aínda que fago frecuentemente preguntas que quizá non debería facer aos membros migrados, é a min a quen corresponde traballar a miña. Alguén me mandará ao diaño un destes días porque sempre me pasa algodón da antipatía ou da decolonalidad. Porque iso tamén sucede.

N. Torrealdai: Creo que a BF non lle corresponde falar disto. A nós tócanos escoitar os debates que teñen os membros migrados e racializados, eles son os que teñen que falar sobre como organizar a loita anti-racista e feminista.

R. Larrondo: Vou meter o dedo aí. Tiven a oportunidade de asistir a unha sesión de diálogo intercultural e pareceume moi interesante, xa que xurdiron moitos estereotipos de mulleres autóctonas que tiñamos as persoas migradas e viceversa. Compartir foi xenial. Foi moi duro escoitar o que se publicou. A sesión non era quizais un grupo feminista que fixo moitas traballadas, eran mulleres normais, pero aínda así creo que quen traballamos algunhas cuestións tamén reproducimos esas ideas. Por iso, creo que sería bo que as mulleres de aquí tamén tivesen espazos para falar do que lles supuxo a presenza de mulleres de fóra nas súas comunidades. Quizá non sexa politicamente correcto falar diso, pero son cousas que están aí e das que estaría ben falar.

O gran C. Carranza: Nesta sesión o peche foi importante, xa que quedou claro que nos atravesan cuestións parecidas. Manifestáronse medos similares: soidade, decaimiento, tristeza…

R. Larrondo: Buscar eses puntos comúns é o que nos fortalecerá como colectivo. E iso non significa ocultar as diferenzas. Se estamos aquí facendo este esforzo é porque hai moitas cousas que nos atravesan a todos. Eu creo que para construír pontes entre eles é importante escoitar, respectar e construír.

Os demais, como credes que deben ser pontes entre si?

O gran C. Carranza: Dicímoslle aos homes que dea un paso atrás, pois aquí o mesmo. Fácil, non? Prométeme máis, asigne máis tempo… vostedes agora teñen que porse detrás, ou á beira, pero non máis adiante. Xunto a isto hai que escoitar, sen xulgar, porque a verdade está moi ben composta e mentres o compañeiro está a falar estamos a traballar na resposta. Non é unha práctica fácil. Temos que revisalo e deixar que o fagan outros sen estar en primeira liña.

N. Torrealdai: Creo que nós, individualmente, debemos preguntarnos que significa ocupar unha posición hexemónica. E que temos que expornos como podo retirarme dela. Así mesmo, no caso de BF, parécenos importante pensar nas formas de traer ao feminismo o tema da opresión popular. Neste sentido, e en conexión co que dixo antes Afaf sobre a lingua, creo que nos corresponde esixir políticas lingüísticas que vaian máis aló de pór o eúscaro no centro dun sistema español e que sexan accesibles para todos. Porque unha persoa pobre en tempo e material non ten acceso aos mínimos do proceso de euskaldunización.

En canto ao que nos afecta, vemos necesario un proceso bilateral: revisar a nosa historia –para observar cales foron os pactos patriarcais que se deron en Euskal Herria coa implantación da modernidade– para analizar o papel dos exploradores vascos na época da colonización en América Latina e África, e ver cal é a responsabilidade que temos nese sentido–, e tamén especificar cales son as responsabilidades que debemos esixir. E, por último, o que para nós sería clave: pensar todos xuntos como imos construír unha Euskal Herria feminista, cunha axenda compartida, e reflexionar sobre como imos expor conxuntamente as prácticas transformadoras.

O gran C. Carranza: Gustaríame matizar que hai que dar moitas voltas atrás. Porque o paso atrás ten que ver cos ritmos, os espazos… todo. Porque vostedes xa teñen establecido un modelo de reunión que nos destrúe. Os brancos dispondes de riqueza de tempo para alargar as reunións, e nós temos certa forza, pero tamén vós facedes esas axendas… e non vos dais conta do que estamos a falar cando dicimos que hai que reflexionar sobre dar un paso atrás. Non é só un paso atrás na manifestación. Sen idealizar nada, pero a aprendizaxe doutro ritmo de vida vén de Sudamérica. Hai que prestar atención a outras miradas, ás formas de traballo máis localizadas que teñen en África e América do Sur. Cando cheguei aquí, a miña nai dicíame: “Pero que che pasou? Sempre correndo, pensando no tempo”. E iso afecto a todo. E así, cada un nos replegamos en si mesmo, porque non chegamos. Non se pode parar aí. Hai que romper os modelos de reunións.

Como vimos en Durango, o feito de falar de (de)colonalidad fai que se compara coa opresión deste pobo. Como se cruzan os dous procesos?

R. Larrondo: Paréceme importante falar do tema, xa que me parecen dous procesos diferentes que non se poden comparar. Sen ningunha intención de menosprezar a opresión que sufriu Euskal Herria. Paréceme que a colonización de América do Sur, que se diferencia das colonizaciones de África e Asia, puxo un fito. Isto permitiuno como categoría racial; antes as persoas diferenciábanse segundo as faccións, pero esta diferenciación adquiriu outra forza a través da colonización de América do Sur. Creo que nese punto de inflexión inaugurouse este sistema capitalista, que ten como eixos as diferenzas entre mulleres e homes, que determina quen ten acceso aos recursos, e tamén o que distingue por raza. Como consecuencia da colonización, a experiencia dos pobos está atravesada pola violación masiva, a explotación, o asasinato sen discriminación, a vivencia das poboacións que perderon representación e pasaron a ser unha porcentaxe escasa, proceso que segue en marcha de maneira diferente. Esa experiencia, en si mesma, non creo que sexa da mesma significación que a do País Vasco. É dicir: a opresión que houbo aquí, mirando ao mundo, non tivo a mesma influencia que a conquista de Abya Yala. O que quero dicir con isto é que a colonización foi fundamental para construír o mundo que hoxe coñecemos, e iso non se pode comparar con outros procesos. Creo que é saudable ter claras as diferenzas, sen restar un só gramo de dor á experiencia de Euskal Herria.

N. Torrealdai: Para nós esta é a pregunta principal. Claramente, non teño resposta polo momento. Unha das preguntas a realizar para BF é: que tipo de achegamento podemos facer á opresión popular desde as prácticas e teorías que expón a decolonial? Porque cando falamos dunha época na que se deron expropiacións en Europa, a nós fáltanos unha palabra para referirnos ao que sufriu este pobo. E non ten por que ser colonización, non vou ir por aí. Pero temos a necesidade de repasar a nosa memoria, porque cando falamos de epistemicidio conectámolo coa linguaxe, coas formas de pensar, coas formas de facer, coa nosa terra, coa caza de bruxas…

Estamos nun proceso con dúas direccións: desde o punto de vista de raza, privilexio... debemos reinventarnos e, desde esa perspectiva decolonial, facer unha revisión da nosa memoria e da nosa historia. Para nós é importante facer esa revisión, e o seu obxectivo final é desenvolver un proxecto político, situado no País Vasco, que sexa liberador e permítanos ser soberano. E xunto a iso, a constitución dunha comunidade feminista vasca que faga visibles as reivindicacións e esixencias a nivel estrutural. Todo isto, evidentemente, temos que facelo evitando as comparacións. Porque nunca saberei o que é pasar pola experiencia doutro semellante, como el non sabe o que é vivir o que eu vivín.

O doutor G. Goienetxea: Para achegar ao debate, e en base a como o vivín a nivel persoal, direi que este tema me xera incomodidade. Que casualidade? A quen non? Prodúceme incomodidade porque me parece que as reflexións decoloniales fannos un espello, reflectindo algo que non traballamos. E faime sentirme incómodo cando nos pon ese espello que nós usemos o comodín da opresión popular. O que me produce indignación ou incomodidade é que cando miramos cara ao punto que nos sinalan os compañeiros fixámonos noutra cousa, non en todo o labor anti-racista que temos pendente. Nas xornadas, na miña opinión, era o noso deber calar ante o que dixemos na mesa de decolonia.

N. Torrealdai: Totalmente de acordo.

R. Larrondo: Pero o que pasou é unha boa mostra.

O doutor G. Goienetxea: Pois. A cuestión é que ás veces temos que decidir a que dar prioridade, porque na axenda non todo entra. Entón, que é o que realmente hai que pór no centro? Eu téñoo moi claro: o anti-racismo. Tamén temos moito traballo por facer, pero nestes momentos creo que ese é un dos retos: pór o anti-racismo no centro.

R. Larrondo: Volvendo ao principio, e para que quede un pouco máis claro cal é o proceso que distingue entre un e outro, a clave pode ser comparar a situación actual de cada un destes territorios. Diferenciar o que está a pasar no Sur global e no Norte global. Porque os procesos expropiatorios iniciados en tempos de colonialismo seguen vixentes, e é tan certo que un non pode comparar, nin a distancia, o nivel de calidade de vida dos uns e dos outros. Creo que a clave é observar cal é o papel xeopolítico actual de cada territorio, para entender as diferenzas entre opresión e colonización.

A. O Haloui: Eu direi que cando se pon sobre a mesa este tipo de temas, nós vémonos moi lonxe. En canto aos problemas, tamén temos gretas. A nós tamén nos move este tema, nós tamén temos unha historia de colonización propia, a cultura que nos embazou e outras realidades e formas de vida que nos impuxo, opresoras tamén. A colonización nos empobreció. Pero hoxe en día, a atención está centrada nas vulnerabilidades cotiás; non sabemos nin como saír desas situacións, por tanto, como imos cuestionar cuestións tan profundas? E digo isto, entendamos que ao redor dunha mesa que reúne a diferentes grupos e que denominamos “decolonial”, hai distintas prioridades entre as problemáticas.

Cales son os retos para o futuro? Cales son as fortalezas e os obstáculos?

O gran C. Carranza: A min sacudíame o ser parte do que poño en dúbida. Eu dedícome a atender ás mulleres migradas, pero aínda non atopei a maneira de situarme con esas mulleres coas que traballo; a ver si atópoa a través da educación popular. Non quero pensar que esmago, pero teño que seguir revisándome para ver como desenvolvo a conversación, como creo a proximidade, como escoito… para non victimizar, para non ser paternalista. Aliméntame ouvirme eles mesmos, porque polo momento sinto que son parte deste mundo occidental. E eu desde este norte quero construír as reflexións do sur.

N. Torrealdai: Facendo unha achega positiva, direi que creo que temos fortalezas: temos un movemento feminista autocrítico, que non ten medo a falar destes temas, aínda que sexan tan teóricos e abstractos. E tamén creo que debemos recoñecernos, porque levamos o tempo facendo o camiño e seguimos facéndoo, nos diferentes espazos nos que nos atopamos.

En canto aos retos, eu teño un identificado: a ver si conseguimos falar e discutir sen medir as opresiones, desde o recoñecemento mutuo. Porque me parece que nos últimos anos houbo unha tendencia a interpelar ao centro; vascos, racializados, bolleros, trans, rurais… todo o mundo interpelou ao feminismo hexemónico. Pero a pregunta é: quen está nese centro? Creo que un dos retos sería traballar ese punto xuntos. Porque a retirada do centro non é só deixar o espazo, senón tamén construír espazos de debate crítico. Creo que a función dos que estamos nunha posición máis privilexiada e dos que temos máis recursos é crear eses espazos. Aí temos traballo que facer. E con todo isto, como non, temos que seguir saíndo á rúa contra os nosos inimigos e monstros en común, que cada vez estamos en situacións máis vulnerables. Para min, o obxectivo final, ademais de facer traballos teóricos, é seguir facendo camiño.

A. O Haloui: Si, temos que crear espazos sen etiquetas. E neles haberá que coidar os ritmos e as vulnerabilidades dalgúns: como chegará alí quen non teña suficiente para pagar o transporte, como permitir a presenza de nenos… son moitas as cousas que hai que coidar.

R. Larrondo: Gustaríame recuperar algo do que se falou durante a entrevista: iso do recoñecemento mutuo e da empatía, e traballar honestamente cun mesmo. Porque non somos dunha soa dimensión; pola contra, enchemos os papeis de vítima e victimario en función da situación. Temos que ser conscientes diso e achegarnos desde o respecto e escóitaa, buscando compartir e comprender o seguinte. Á fin e ao cabo, como se dixo, temos cousas en común. Temos que ter claro cales son para poder avanzar. Porque creo que moitas veces nos perdemos na grandeza de todo o que supón a opresión que vivimos como mulleres, ou sobre outras identidades que nos cruzan.

Doutra banda, tamén está a cuestión da reparación. Cando falamos de reducir a brecha que provocan as desigualdades e de cambiar a realidade, está moi ben denunciar e sinalar como se constrúen esas desigualdades no día a día e cales son as súas consecuencias no día a día: opresiones e privilexios. Pero unha vez interiorizada esa conciencia, hai que tomar posicións e reivindicar a reparación. É dicir, non só hai que falar de acabar coa colonización, senón tamén das medidas de reparación que podemos utilizar para reducir a brecha das desigualdades entre o Sur global e o Norte global.

Paréceme que temos que ver e rescatar aos partidos bonitos, porque demos pasos enormes. Deberiamos equilibrar os retos e o que conseguimos até agora para moralizarnos. Creo que é importante.