Nas Xornadas Feministas de Euskal Herria, no taller sobre cultura e feminismo, atopámonos os dous no grupo de creadores. Fixen unha rolda para presentarse e quedeime estupefacto ao ouvir que vostede dicía que era vostede zapateiro.

A verdade é que fun a este taller porque non quería quedarme fóra, e quería que fóra en eúscaro, pero non sabía exactamente que era. Cando empezaron a dicir que fariamos tres grupos, dos cales o que máis se achegaba ao meu era a creación, e alí quedeime. Ao presentarme tiven os meus dilemas.

Si?

Eu, de feito, estudei deseño gráfico, e logo estudei fotografía, e deime conta de que si me presentou, non me chamou tanto a atención, pero xa non son iso, tomei outro camiño. En calquera caso, creo que chamo a atención cada vez que digo que son un zapateiro, iso sempre. Rompo esquemas en todos os sentidos, como mozo, como chica… É algo que se está perdendo e a xente non entende.

Neste grupo, viu vostede similitudes con outros creadores?

Sorprendinme até que punto existe certa conexión, todo o que vostedes dixeron e o que eu vivo son moi parecidos. A diferenza está en como se xulga o traballo desde fóra. Se alguén me xulga a min, sairá prexudicado. En cambio, non é o mesmo no voso caso, si sodes xulgados teredes menos clientes, no meu caso son clientes, compradores ou lectores. Non se pode comparar, pero nalgunhas cousas sentíame identificado.

As sentenzas condenatorias non prexudícanche?

Mal, é un dano para min, pero o caso é que fixen un traballo, para atreverme e aceptarme a min mesmo, e doume conta de que se alguén non acepta o meu traballo ou eu son capaz de facelo, é o único prexudicado: si el non quere que eu resolva algo, porque nacín co pé na entrepierna, é el quen ten o problema. É dicir, en teoría, si chegou a min porque quere facer unha reparación, é que lle quere ou lle quere alargar a vida, e si non a arranxa, é ela a que se vai a foder, a min non me importa, en verdade, prefiro non ter un cliente así antes que telo, e no meu proceso de empoderamiento cheguei a dicirme que prefiro quedarme con dez clientes de 30 a dez e que sexan de dez.

Lembra algunha mala experiencia?

Naturalmente, sinto inclinado a pasar por tales sentenzas, dirían, pero metéronseme por unha orella e sacáronme pola outra. A maioría das veces sucedéronme na mesma tenda ou no mesmo taller. Algúns me deron leña suficiente. Recordo que foi esaxerado, un home da xeración do meu pai. O meu pai é coñecido entre os homes da súa xeración, é camioneiro e viaxa entre semanas. Leste outro home entrou na tenda e preguntoume polo meu pai, e eu, con toda a miña inocencia, díxenlle que o meu pai estaba de viaxe e que si o coñecía saberíao. “E o teu marido?”. Deime conta diso. Pasóuseme máis veces. En concreto, cando lle contestei que eu era o encargado de adiantar o negocio, que non había ninguén máis, marchouse de volta cos zapatos. Pensei: Que cousa máis ridícula!

Volveu algún?

Creo que si, pero teño mala memoria para as caras e non pasoume moitas veces. Pasoume máis tempo que o cliente me recoñeza que non quere que unha muller faga a reparación, pero, ao mesmo tempo, como non hai outra opción: “Pois terás que facelo”, “Para cando o farás? Pero fágao ben, eh? Fágao ben, porque vostede…”. Dinme estas cousas e danme ganas de contestar: “Non teño por que facelo”, pero ao final iso é caer no seu xogo. É o seu problema, non o meu.

Foi, entón, un camiño para empoderar á zapatería?

Si, a zapatería foi para min unha aprendizaxe de cristián. Levo sete anos e medio e hoxe podo conversar desde outro punto de vista, desde un punto de vista que non tiña antes. Tiven as miñas vicisitudes até o inverno do ano pasado: un obstáculo, aprender a enfrontarme a iso, outro obstáculo, aprender a enfrontalo… A vida é así, pero o inverno do ano pasado foi o maior obstáculo e sentín que, si superábao, sería suficiente. E estou con esa sensación. Desde a primavera do ano pasado sinto nunha harmonía, moi ben, e non é casualidade que me atreveu a tomar a palabra en Durango, agora atrévome a dicir que son zapateiro. Antes dicía que aprendera isto e o outro, e por fin acabei co zapato. Pero agora xa podo presentarme así.

Retirémonos. Vostede di que realizou outros estudos. Como chegaches até aquí?

Fun a San Sebastián para estudar deseño gráfico, e despois de estudar iso púxenme a traballar nunha tenda de fotografía, na súa maioría montaxes, no programa photoshop… Tiña claro desde hai tempo que quería ser fotógrafo, ese era o meu soño, e durante tres anos traballei na tenda e despois, estudei en Andoain e fixen prácticas con Juantxo Egaña. Fixen prácticas e dixéronme que querían recibirme, pero que non tiñan moito traballo. Ao cabo dun mes sacóuselles un traballo e déronmo. Fotógrafo no programa de televisión Bricomanía. Era o primeiro ano no que se introduciu a cámara de fotos, até entón só facíase vídeo.

Como foi a experiencia?

Foi un ano moi difícil, sufrín unha chea. Até entón vivía facendo encoadre, descubrindo cousas e vendo mensaxes cada vez, e ese último ano sufrín tanto, que comecei a sacar a fotografía da miña vida, permitinme afastarme da fotografía durante un tempo. Terminei aquela tempada do programa, deixei o traballo e volvín a Baztan.

E quedarse.

Até entón, primeiro elixín que traballo quería facer e onde vivir, pero de súpeto deille a volta a esa situación e elixín onde vivir e que posibilidades debía sacar a miña vida adiante. Aí tamén tiña os meus dilemas porque aquí hai traballo en Baztan, pero as oportunidades de traballo non son en xeral satisfactorias, polo que a maioría se despraza cara a fóra, polo que hai bastante escravo de vida: oito horas no traballo e desprazamentos en coche. Eu tiña claro que non quería iso. Quería pensar en como conseguir progresar á vida sen coches, preferiblemente con produtos locais e todo iso, un pouco de anti sistema, e cando un trata de meter todo iso na súa vida, iso automaticamente fai que saia todo o demais. Dáballe unha chea de voltas á cabeza e pensaba no que necesitaba para vivir e estar ben no Baztan. Ao final conseguín redondear a frase nunha soa frase: tiña que traballar coas mans.

Coas mans.

Si, cheguei a esta conclusión. Imaxinábame a min mesmo nunha horta ou artesán. Non tiña nada na cabeza exactamente, pero tiña que ser coas mans, porque cando estou a facer algo coas mans, pintando ou o que sexa, son capaz de doce horas seguidas, esquécenseme os apetitos e todo, iso quere dicir que me conecto comigo mesmo.

En 2012 puxeches en marcha a zapatería Kixki-Kaxka. Cales son as dificultades do negocio? Hoxe en día, usar e tirar, así se fai con moitas cousas. Como inflúe no voso traballo?

No noso sistema económico non ten sentido un negocio como leste. Se te dás conta, o que o sistema quere é que a xente o consuma, e o que o meu negocio impulsa é crear conciencia á xente: “Que compras?”. Trato de alargar a vida ao que vostede compra por completo. Ademais, outra parte do meu traballo é que me gusta moito dar explicacións. Chegou un cliente e díxome: “Compreino e estragóulleme en dous días”. Pois eu voulle a explicar por que se lle estragou e voulle a dar pistas, como consumir…

Este inverno, que deberiamos ter en conta para comprar calzado?

Pois ben: “A Eslamiada do Pobre á rúa dúas veces”. Como se poden comprar calzado a 30 euros, comprar por 50 ou 70 euros é caro para a xente, e un par de zapatos de 70 euros é un chichifu. Pode ter parte superior de coiro, pero si ten adoite será porcallada, ou si ten unha adoite considerable, será porcallada. Unha boa pista é que ten que ser de máis de 120 pés, mínimo. A miña filosofía é quizais até o extremo, pero eu prefiro comprar un par de zapatos de 170 euros e verasme entre 10 e 15 anos con estes zapatos. Esa é a miña intención, porque eu tamén teño a conciencia de producir a menor cantidade de lixo posible, o que me chegou hai tempo e doume conta de que agora a xente comeza a concienciar máis diso. Durante un tempo consumíase segundo unha filosofía e creo que até hai pouco se mantivo no Baztan, pero de súpeto hase desmoronado. Os mozos de agora non saben que é a calidade, non a distinguen.

Que tipo de clientes tes?

A maioría dos adultos son nais, e os maiores de 60 anos, pero non quere dicir que cheguen por defecto coas súas cousas, a maioría das veces non. A miña nai vén verme con algo do seu fillo, do seu marido ou dos compañeiros dos seus fillos. Imaxínese até onde van os recados. Ao parecer, o tempo das nais non ten o mesmo valor que o dos demais. Polo que respecta á idade e ás cousas, todo o que hai que saber de calquera o soluciono.

E que tipo de traballos fai?

Fáiseme difícil explicalo. A xente imaxínase que me arranxo o zapato roto, pero como traballo coa pel e teño tantas ferramentas, o meu traballo non ten límites. Hoxe mesmo veu un home que andaba por alí cunha visera na que se tapaba os oídos. Díxome que o vento o levantaba e que pasaba frío, e fíxenlle unha correa para atala, á súa medida.

Lembra algún encargo especial?

Moitos foron emocionantes. Estou na zapatería e transfórmome. Sinto moi ben comigo mesmo, sinto que estou no meu mundo. A algúns clientes gústalles como os tratei, a outros, por exemplo, que traballo fixen. Outros me fixeron un agasallo ou me fixeron sacalo do mostrador para abrazalo, para agradecerllo. Agora estou a facer un traballo moi especial, fresco.

Por que?

É un ancián inválido. Aos 20 anos púxose enfermo, acabou no carrusel bastante rápido, e hoxe en día ten as dúas pernas moi deformadas. Non son simétricos, nin moito menos, e non poden atrapar algúns dos seus zapatos e móvense á maneira que pode. O ano pasado fíxenlle tantas reparacións, deime conta de que en realidade esas reparacións non lle conducían a ningunha parte, que non lle resolvería o problema remendando un zapato que fixera, que se facía dano, e nun momento díxenlle: “Non sería mellor facer calzado á túa medida?”. Cando fala, non entendo ben, pero abriu os ollos dunha maneira e puxo unha expresión, dixen: uf! Este verán fíxenlle unhas sandalias e é o mellor que lle pasou nesta vida. Hai dúas semanas viñeron dicir que agora as sandalias non valen, porque pasa frío, e que lle faría os zapatos. Agora niso estou. É moi concreto, pero moi bonito. Este home escribe e, por un conto curto, teñen que premiarlle na 19 que chega no Condestable de Pamplona [entrevista realizada en decembro de 2019], e o seu soño é ir alí con zapatos novos.