Que é o diferente que naza nunha comunidade indíxena en 1963 ou en 2019? Como viviu María nos anos 60 e como viven os nenos de hoxe en día?

Agora hai moita máis xente nos pobos, hai máis coches, hai estradas... na nosa época adoitabamos xogar nos xogos de outrora, porque non tiñamos bonecos nin coches de xoguete. Nós inventabamos os xogos e difundímolos na comunidade. Había máis convivencia entre as persoas, tamén entre os nenos. Hoxe en día, con todo, a situación cambiou. A comunidade creceu, e iso cambiou as formas de pasar a vida e o tempo, e tamén o que comemos. Antes alimentabámonos do que nos daba a terra, pero agora hai demasiadas tendas que venden produtos que veñen de fóra. Isto prexudica ás persoas, incluídos os nenos. Antes había tranquilidade, agora hai máis movemento.

Desde o punto de vista europeo é difícil imaxinar como é a vida nunha comunidade ou pobo indíxena.

Nunha comunidade non hai estradas, hai camiños. Hai un bosque, moitas árbores, auga... Comemos o que dá a terra e comemos animais que están no campo. Vivimos de maneira máis autónoma, é dicir, non somos tan dependentes. A cidade é moi diferente: alí todo o move o diñeiro, o diñeiro é o motor, e si non tes diñeiro non podes comprar o necesario. Se te pos enfermo, necesitas diñeiro. Se alguén enferma nas comunidades, si é curable, curámolo alí.

Grazas ao medicamento tradicional?

Si. As plantas, a auga, a terra, o que nos dá a terra... son elementos necesarios para a saúde; sobre todo a alimentación: se comes ben é máis difícil enfermar. Canto máis se consomen os produtos do exterior que venden, máis enferma a xente, incluso a propia sociedade. Os produtos industrializados teñen moitos conservantes e transforman o metabolismo.

Que futuro teñen os mozos das comunidades?

Se a vida das comunidades non se respecta ábrese a porta á entrada de influencias externas e as comunidades destrúense por dentro. Cando os mozos se van a estudar fóra das comunidades, aféctanlles outras modas e traen outra forma de convivencia. A medida que isto aumenta, a vida da comunidade vaise desgastando. Queremos manter viva esta terra en comunidades, auga, bosques, árbores... Sabemos que iso dá vida, e o que nos vén de fóra prexudícanos, tráenos a morte.

Cal é a situación das linguas dos pobos indíxenas?

Cada pobo é unha lingua. Hai varios métodos para destruír pobos, e un é destruír a lingua. As escolas que o Estado construíu nas comunidades están deseñadas a favor do castelán para que os habitantes non aprendan a súa lingua. Nalgúns lugares múltanse aos nenos que falan a súa propia lingua. Impedir a lingua é unha forma moi eficaz de destruír pobos, xa que comunicarnos na nosa lingua fortalece á comunidade.

Ultimamente, con todo, moitas comunidades comezaron a loitar pola defensa da lingua, o que supuxo o fortalecemento doutras loitas: pola cultura das comunidades, polo medicamento tradicional... Temos que reconstruírnos, fortalecendo o que somos e reivindicando o pobo. O Instituto Nacional de Estatística de México di que somos uns 10 millóns de indíxenas, xa que só ten en conta aos falantes, mentres que nós estimamos que somos uns 20 millóns.

O Goberno cambiou en México, pero o asunto segue no mesmo ton. Que lectura fai da situación actual?

Nós xa non creemos nos partidos políticos, porque os pobos indíxenas foron divididos e destruídos. En tempos electorais veñen ás comunidades para conseguir votos, pero unha vez que terminaron non se lles ve máis.

Como sente un cando o Congreso Nacional Indíxena elixe ao seu portavoz?

Foi un proxecto colectivo. Ante o aumento dos problemas das comunidades, o CNI decidiu no V Congreso que había que facer algo máis e decidimos presentarnos ás eleccións, co obxectivo de escoitar máis a voz dos indíxenas e visibilizar os problemas das comunidades. A idea non era gañar, senón chamar a atención, e que as nosas comunidades puidesen falar.

Contou coa colaboración do EZLN. Cal é o compromiso dos zapatistas cos pobos indíxenas?

O CNI xurdiu por iniciativa propia, xa que querían unir ás comunidades indíxenas de México. Despois desa primeira convocatoria pensamos que se tiñamos problemas, tiñamos que seguir xuntándonos para tentar solucionalos xuntos. Unidos fixémonos máis fortes e conseguimos unha maior capacidade de resistencia.

Hai algunha organización que reúna aos indíxenas de diferentes países?

Celebramos asembleas ou congresos que pertenceron a outros países, pero aínda non hai ningunha organización. É importante que se desenvolvan colaboracións entre comunidades indíxenas de moitos países, xa que as grandes empresas que están a levar a cabo en México tamén as fan noutros lugares, e son inimigos dos pobos indíxenas. Cando me nomearon portavoz do CNI, estiven con irmáns doutros países, e dixéronme que tamén era portavoz deles. Aquilo conmoveume. Esta cuestión da globalización vainos a afectar de maneira similar a todos. Prodúcese de diferentes maneiras, pero co mesmo resultado: destrución e explotación.

Como influíu a súa elección na participación das mulleres no CNI e outros fenómenos políticos?

Foi un gran precedente para impulsar a participación das mulleres indíxenas, xa que nas comunidades indíxenas as mulleres participan moi pouco na vida política. E nas comunidades zapatistas a participación das mulleres aumentou considerablemente. Se queremos construír algo diferente, se queremos destruír o capitalismo que nos mata, os homes e as mulleres temos que loitar xuntos.

Ademais de ser a primeira muller portavoz do CNI, es a primeira muller que bailou unha danza tradicional prohibida polas mulleres.

Este baile sempre foi para pedir unha boa colleita aos deuses, e desde que era neno tiven ganas de bailar, pero me dicían que era para homes. O desexo de bailar seguía dentro de min, e empecei a ensaiar pola miña conta sen que ninguén me vise. Cando estaba listo, o meu pai deume permiso para bailar, aínda que me dixo que o faría mal. Adestrei moito e fixen ben todos os pasos. Para min foi unha vitoria non saír da sala de baile ese día, e desde entón bailo todos os anos nunha cuadrilla ou grupo de baile formado por mulleres.

Como condiciona a vida o racismo nos casos de violencia do Estado e paramilitares?

A Garda Nacional foi establecida co obxectivo de aumentar a presenza do Estado mexicano nas comunidades, especialmente nos lugares onde se realizarán estes grandes proxectos. Veñen explotar as materias primas das comunidades e a destruílo todo. A policía foi establecida para garantir estes proxectos e estender o medo e a inquietude entre a poboación, e non para defender o pobo. O aumento da presenza policial non provocou un descenso nos asasinatos de activistas sociais nin nos feminicidios. Da man van os grandes proxectos do capital e a violencia do Estado.

Como Colombia?

Os que nos enfrontamos a proxectos de capital internacional, en calquera lugar, temos ese risco. As pelexas non son individuais, son colectivas, e cando un grupo se enfronta a elas mátanas. Recentemente, un compañeiro mexicano foi asasinado por ser o referente do equipo que loitaba contra unha central térmica. Narcos, grupos paramilitares, Garda Nacional, exército... están xuntos a favor de quen lles pagan. O Goberno é o que lles paga e o goberno está controlado por determinados intereses económicos.

Quen está detrás destes xigantescos proxectos?

A maioría pertencen a empresas transnacionales. A maioría dos que queren levar a cabo estes proxectos non están nin sequera en México. Están fóra e non lles importa o que nos pasa aos cidadáns das comunidades, buscan o beneficio e a acumulación. Estas empresas fixeron de todo para iso e cambiaron a auga que cae do ceo. As sementes que sementan necesitan menos auga, polo que cando chega a choiva desfán as nubes cos canóns, conseguindo menos choiva e perdendo a colleita das comunidades.

Nestes grandes proxectos nos que asasinaron aos vosos compañeiros tamén están involucradas empresas de Euskal Herria.

Nós sabemos que a colonización que comezou no século XV segue en marcha. Queren acabar co que non acabaron, e agora teñen o permiso dos gobernos locais para explotar legalmente as nosas terras. A situación é grave, e por iso os pobos indíxenas levantámonos, empezamos a organizarnos e dixemos “basta”.