O feminicidio non é un problema novo en México. A partir da década dos 90 o estado de Chihuahua atraeu a atención; en Cidade Juárez comezaron a producirse casos salvaxes de violencia contra as mulleres: violadas, afogadas, desaparecidas... Naquela época, as noticias das mulleres asasinadas estendéronse como un feito illado a outros recunchos do país. A teoría do xornalista estadounidense Charles Bowden foi moi acertada: esta cidade fronteiriza foi utilizada como laboratorio de experimentación do capitalismo. Así, o problema estendeuse a todo o país. O resultado, a precarización de millóns de mulleres mexicanas e a persecución que sofren cada día en moitos ámbitos da vida.

Dez mulleres son asasinadas o día en México, un dos países máis perigosos para converterse en mulleres do mundo. Segundo datos oficiais do Sistema Nacional de Seguridade, entre xaneiro e setembro de 2019 rexistráronse polo menos 2.833 mulleres asasinadas a mans das súas parellas. Pero, só como feminicidio, 726 delas están a ser investigadas.

A maioría das vítimas sufriron unha brutal violencia, e os seus corpos foron arroxados en estradas, motos de vento e parques da cidade. Aínda por riba, é habitual que os agresores sexan persoas relacionadas coas vítimas: familiares, parellas, amigos ou profesores.O
anterior non foi suficiente para que o Goberno queira pór fin á situación. A maioría das mulleres sabe moi ben que si sobrevive a unha agresión e decide denunciar ao agresor —non importa a que institución diríxase—, o máis probable é que se cuestionen as condicións da agresión e logo se culpabilice. As nais das mulleres desaparecidas, que solicitaron axuda para localizar ás súas fillas, recibiron varias escusas para alargar o proceso de procura. E, por casualidade, se se consegue pór en marcha a investigación, a miúdo é tarde, porque comeza a algúns meses da desaparición, e moitas veces é imposible aclarar nada.

Na universidade tampouco se pode estar a salvo

Toda a violencia contra as mulleres non se limita aos estados máis perigosos nos que hai narcotráfico, policía corrupta e delincuencia. Antigamente a Cidade de México considerábase unha burbulla de seguridade no medio do caos que se estendeu a todo o país. E no centro da cidade, a prestixiosa Universidade Nacional Autónoma UNAM de México, a máis grande de México, con 400.000 estudantes, e coñecida por ser un dos lugares onde a Policía ten prohibida a entrada, tampouco quedou libra. A violencia na cidade creceu tanto que a burbulla de seguridade da UNAM tamén se rompeu.

O 3 de maio de 2017 o cadáver de Lesvy Osorio, un estudante de 22 anos, apareceu atado a unha cabina de teléfono no campus universitario. Desde entón, un espazo que se daba por seguro converteuse nun perigo e unha ameaza. En abril de 2018 desapareceu Mariela Vanessa, alumna da facultade de Filosofía e Letras, e ninguén sabe onde se atopa. En ambos os casos, puxeron en dúbida a palabra das súas nais. Á nai de Lesvy dixéronlle que a súa filla consumía drogas. Á nai de Mariela Vanessa, os xefes da facultade denegáronlle a axuda, e non quixeron facilitar información sobre a investigación.

Aí está tamén o caso de Graciela e a súa filla. Eran profesores e estudantes respectivamente na facultade de Arquitectura, e ambos foron asasinados na súa casa. O Goberno non tivo ningunha présa por intervir. Tamén foi secuestrado e asasinado Miranda Mendoza Flores. O cadáver do estudante da UNAM foi achado nunha das zonas máis perigosas da Cidade de México. Os seus compañeiros manifestáronse no campus principal da universidade para denunciar o suceso e as forzas de seguridade enviadas pola UNAM reprimiron a protesta con dureza.

Até arriba

Neste contexto, a partir de agosto o enfado e a valentía estendéronse entre os grupos de mulleres. Cansados da situación que sofren as mulleres en México no seu día a día e cansos de esixir xustiza ás institucións e ao Estado que non mostran preocupacións, empezaron a organizarse e a coidarse entre elas. En particular, estudantes universitarios, así como mulleres doutros lugares, comezaron a crear redes de coidado e defensa persoal para facer fronte ás agresións. As súas manifestacións deixaron de ser pacíficas –situación especial, tendo en conta o alto grao de represión en México–. Tamén se expoñen obxectivos concretos: crear lugares onde non haxa persecucións, violacións nin coberturas.

Este florecimiento viuse afectado por unha violación ocorrida en agosto na que se descubriu a actuación de catro policías contra unha menor de idade. Miles de mulleres saíron á rúa. Coa lema "todos fomos", fixéronse inreconocibles, o goberno da Cidade de México non puido atopar “xefes ou organizadores” e non puideron atribuír a ninguén os danos causados aos monumentos máis importantes.

Volvendo á universidade, non é casualidade que nela reflectísese a indignación e o aburrimento dos últimos meses: entre as universidades con rexistros, a UNAM foi a que máis ataques sufriu. Esta prestixiosa universidade contén datos alarmantes. Calculan que en seis de cada dez agresións investigadas hai algún profesor implicado. Nos últimos anos, ademais, os casos multiplicáronse: Entre 2012 e 2016 rexistráronse 36 casos, e entre 2017 e 2018, 107. Todo iso, obviamente, sen ter en conta que cos casos non denunciados a cifra sería moito maior.

Ocupación da Universidade

Así, debido ao nivel de acoso dentro da universidade, varias mulleres e grupos feministas organizaron en outubro unha reunión non mixta. Á protesta, acordada alí, sumáronse 11 das 39 sedes da UNAM. Tamén se incorporaron os centros de bacharelato da UNAM, polo que ás mulleres universitarias maiores de idade súmanselles as persoas novas de entre 15 e 18 anos.

A protesta ten a súa orixe nun campus do estado de México. É a entidade que rodea a Cidade de México e, por tanto, a periferia da cidade. Esta rexión popularizouse pola impunidade da violencia contra as mulleres que superou á de Cidade Juárez. Os estudantes deste centro esixiron ter en conta as 77 denuncias acumuladas contra profesores e estudantes que se atopaban na zona. En pouco tempo, as ansias de facer algo se estenderon, e as folgas indefinidas han estalado, polo menos até o momento de despedir a directivos encubridores, avogados sen perspectiva de xénero e traballadores indiferentes.

A Facultade de Filosofía e Letras estivo ocupado durante un mes e as mulleres alí presentes están dispostas a non desesperarse até conseguir o que queren. Desde o 5 de novembro organizáronse con membros doutras facultades para debater as esixencias e estratexias e visibilizar a gravidade do problema. Con todo, desde o inicio do movemento produciuse unha continua persecución por parte dos estudantes doutras facultades, incluídas as agresións físicas e as ameazas de violación. Até a institución botóuselles encima. Moitas veces denunciaron que durante a noite prodúcense incidentes estraños como alarmas de incendio inxustificadas, visitas e berros de persoas descoñecidas, descoñecidos que fotografan, etc.

Ningunha conversación

Na última reunión coa Directora da Facultade, deixaron claro que a reunión non é unha entrevista: vén escoitala, e en ningún caso a negociar.

Para mellorar a situación universitaria elaboráronse propostas como o despedimento de varias persoas ou os cambios nos plans de estudo, para introducir materias con perspectiva feminista. Así mesmo, propuxeron a creación de espazos autónomos e non mixtos para a organización política dentro da universidade, que non sexan perseguidos polo que se está facendo, e que manteñan as pintadas e murais que fixeron. A directora da facultade mostrouse disposta a aceptar algunhas desas peticións, o que non satisfixo o movemento. Parece que a ocupación vai seguir adiante, a pesar de que os mobilizados perdan un semestre.

A forma de organizarse vai máis aló dunha estrutura. Pódese dicir que é máis intuitivo, que non segue ningún protocolo concreto e que xorde da acción de facer. Neste sentido, as autoridades teñen máis dificultades para saber que van facer os mobilizados e que non, son máis difíciles de controlar.

O que denuncian as paredes

As mulleres máis maiores que as mobilizadas puxeron sobre a mesa: -Por que non púxose ao choio até agora? O problema sempre estivo aí, e iso sabémolo todos, pero que cambiou entre as accións actuais e a invisibilización do pasado?" Un deles respondeu: descoñecemento da dimensión do problema. “En anos anteriores sabiamos que isto sucedía, pero nunca tivemos unha visión completa da situación. Neste sentido, a expresión e a designación do problema supuxeron un cambio importante: o que se consideraba un problema individual, mostrou un carácter político”.

Aborta o teu orgullo universitario. Pódense limpar as paredes, non se devolverán os mortos. Téñennos medo, porque non temos medo. Nunca máis gozarán da comodidade do noso silencio. Agora len feminismo, pero son os mesmos de sempre. Nin a terra nin nós somos o territorio de conquista e a UNAM apóiache, nós denunciámosche... con lemas como eles expresan a súa postura as mulleres que participan nas mobilizacións.

Así, as paredes da maior universidade latinoamericana indican o que os directivos acaban de silenciar. Prácticas como o tendedero, que se utilizaron para denunciar aos agresores con paredes de gran visibilidade, volvéronse necesarias para explicar a magnitude do problema e converteron o que gardaban durante anos en segredo nunha mensaxe comunicativa. Isto serviu para arrincar o confort que o silencio que dominaba a prestixiosa universidade causou ao agresor. Así, os grupos de mulleres utilizan a diario pintadas, pancartas, etc. para denunciar e loitar contra a persecución que a universidade elimina e blanquea cada día.

O que está a suceder na UNAM reflicte o que está a suceder en México: aquí a violencia machista invadiunos, e aquí os mortos, desaparecidos, violados e perseguidos teñen peor valor que os monumentos importantes. Neste sentido, o Día Contra as Violencias Machistas ha demostrado que ás institucións e ao Estado interésalles eliminar calquera indicio do que está a suceder, e puxo en valor as súas prioridades. Tras intervir unha vez máis na manifestación daquel día sobre os monumentos históricos da cidade, o ex xefe do Goberno da Cidade de México, Marcelo Ebrard, felicitou á actual presidenta do Goberno, Claudia Sheinbaum, que en poucas horas atopábase inmaculada polos labores efectivos de limpeza e restauración. Mentres tanto, ese día foron asasinadas 14 mulleres máis.

Fraternidad si, non medo

Ante a indiferenza do Goberno e o aumento da presenza policial na rúa para mellorar a seguridade cidadá, están a traballarse outras formas de facer fronte ao problema da persecución, loitas moi distintas á clásica toma de poder. A loita de todos os que non son alumnos e alumnas é a favor da vida. Supera os límites das organizacións estudantiis/estudantís. A loita das mulleres é algo cotián, abarca moitos ámbitos da existencia, e niso radica o seu foco de forza.

Na manifestación do 25 de novembro unha muller adulta gritou indignada: “Matan ás nosas fillas dentro e fóra da escola. Basta, compañeiros. Se ven que estamos enfadados, como diaños non vou estar enfadado? Quero queimalo todo! Matáronme á miña filla!”. A rabia e o aburrimento son sentimentos que nos atravesan todas as mulleres mexicanas. Despois de perder ás nosas fillas, nais, amigos e irmás, que nos importa perder o medo?

* Tradución: Lukas Barandiaran e Irati Salsamendi Lozano