Como xurdiu o interese por Guinea Bissaugh?

Na miña casa escoitei desde pequena as historias e os relatos de Guinea Bissau, que en tempos da guerra colonial obrigaron ao meu pai a acudir alí como soldado. O que para os portugueses era unha guerra colonial foi unha guerra de liberación para os guineanos que loitaron durante case dúas décadas. Co paso dos anos, comprendín que o meu pai e outros amigos próximos da nosa familia foran activistas políticos comprometidos e que tentaron escapar da fronte; e que tamén axudaron aos guineanos a escapar. Por tanto, aquela guerra foi parte da historia da nosa familia, e Guinea Bissau, a terra onde o meu pai viviu tres longos anos. Ademais, o meu pai tiña en casa unha fermosa biblioteca con libros e materiais sobre a guerra anticolonial, e pódese dicir que o interese por este país espertoume na miña propia casa.

Anos máis tarde verías por primeira vez nas imaxes a Guinea Bissau…

Creo que non foi até o ano 2003: por primeira vez vin a película Sans Soleil de Chris Marker e converteuse nunha das películas máis importantes da miña vida, tanto en contido como en forma. Hai unha chea de elementos máxicos desde o punto de vista da montaxe, gústame como une a poética coa política, e esa pregunta sobre a vida que está por encima de todo. Ademais, a película desenvolvíase en Xapón e Guinea Bissau, e combinaba a ciencia ficción e a política dunha maneira moi especial. Atropeloume por completo e vin claramente que debía coñecer a Chris Marker.

Coñecícheslle?

Si, a través duns amigos tiven a oportunidade de achegarme a el e estivemos un par de veces. Fíxenlle preguntas sobre Guinea Bissau e el díxome claramente que se realmente tiña interese, tiña que ir alí e coñecer ao cineasta Sa Na N’Fada. Tamén me dixo que antes de marcharme tiña que ler o libro A invención de Morel, de Adolfo Bioy Casases. En 2011 conseguín ir a Guinea Bissau e alí púxenme en contacto con Sa Na N’Fada e outros cineastas locais.

Foi entón cando coñeciches por primeira vez o arquivo de cine de Guinea Bissau.

Así é, en xaneiro de 2011 coñecín aos cineastas de Guinea Bissau e comecei a entrevistalos para unha pequena publicación que publicaría máis tarde. Nese momento leváronme ao Instituto de Cine de Bissau e estaban nunha habitación de alí, apiladas, decenas e decenas de miles de películas en lata de 16 milímetros. As películas estaban en moi mal estado, estaba a perder moito material debido ao mal estado de conservación. Para eles era moi importante recuperar este arquivo, xa que nel atopábanse multitude de películas gravadas durante a guerra de liberación. Era unha pena ver como se perdían as imaxes e as voces que eran testemuñas da historia dun pobo, e pregunteilles si querían a miña axuda para tratar de facer algo con ese arquivo.

Cal foi a súa resposta?

Si. A historia do cine do seu país atopábase alí, entre esas latas de películas que se estaban deteriorando. Os cineastas Sa Na N’Fada e Flora Gómez tentaron contactar con numerosas institucións para salvar o arquivo, como a Filmoteca Portuguesa, pero desgraciadamente non tiveron éxito. Parece que este arquivo naquela época non era importante para o mundo, polo que non había ningún medio para polo en marcha. O sistema da arte era o único camiño que nos quedaba. Así que, por dicilo dalgunha maneira, valinme do sistema artístico, das posibilidades e privilexios que ofrece este sistema plenamente estruturado, xunto cos cineastas de Guinea Bissau para pór en marcha o proxecto.

Cóntanos, que material había nese arquivo de cine?

Había moitos materiais nunca editados, imaxes crúas, sobre todo da época da guerra de liberación, pero tamén tres películas terminadas: Fanado, The days of Anconor e Ou regresso de Amílcar Cabral. Tamén había copias de películas de varios países comunistas da época, como China, Rusia ou Cuba. É importante ver que había neste arquivo, que funcionaba como espello das ilusións e proxeccións deste pobo. Nese sentido, gústame utilizar o concepto de xeografía cinematográfica, xa que o arquivo era testemuña dos soños dun país en construción.

Como comezaron a traballar con este material?

Vimos que sería moi difícil conseguir axuda para Portugal, porque nesa época non había nin diñeiro nin ningún interese especial. Entón volvín a Berlín e púxenme en contacto con algúns dos cineastas locais, entre eles Harun Farocki e Avi Mogravi, e conteilles o arquivo. Dixéronme que tiña que porme en contacto co Instituto Arsenal, que é quen pode axudarnos a recuperar o arquivo. Nesa época, ademais, Farocki estaba a traballar cun enxeñeiro no desenvolvemento dun dispositivo de escaneo de películas de 16 milímetros de longo. Así que creamos un grupo en Berlín co obxectivo de recuperar este arquivo; e coa axuda do Instituto Arsenal, puxemos en marcha o proxecto. O proceso de traballo foi moi interesante: Os cineastas de Guinea Bissau tamén estaban neste grupo e foron os inicios do proxecto que puxemos en marcha de forma colectiva. Un ano despois recibimos unha subvención e empezamos co proceso de dixitalización do arquivo.

Neste contexto xorde o proxecto inda Luta ca caba. En que consiste?

Luta ca caba inda significa en criollo “a loita aínda non terminou”. Este título estaba manuscrito nunha lata que se atopaba gardada no arquivo e era o título dunha película en proceso de edición. Nela atopábanse imaxes da época da guerra de liberación, cortadas e montadas posteriormente con imaxes de construción do país. Gustounos a proposta, porque era un proxecto inacabado que unía pasado e promesa de futuro, e tomámolo como lema do noso proxecto. A idea de que a loita nunca se dá por concluída era atractiva, xa que, aínda que a guerra xa estaba terminada, a nova fase de construción do país independente debía continuar tamén na loita, esta vez sen armas. Por tanto, no que se refire ao noso proxecto, é un proxecto a longo prazo sen inicio nin fin. Unha liña de traballo na que movidos polo cine, traballamos colectivamente para sacar á luz este arquivo.Dentro deste proxecto producimos a película Spell Reel, que foi presentada, entre outros, no marco do Festival de Cine de San Sebastián.

Precisamente queriamos preguntarche como fixestes a película Spell Reel…

Para nós era importante abrir un arquivo, facerse público, a idea non era conservala e gardala, senón levala á luz, devolver aos guineanos as imaxes e as voces que formaban parte da historia do seu país. Durante un mes estivemos en Guinea Bissau cun cine móbil, ensinando imaxes de arquivo á xente de alí e recollendo os seus testemuños. Á vista das imaxes, o micro abríase e os guineanos contaban os seus recordos e as súas historias sobre as imaxes que viran. Recibimos reaccións de todo tipo, como as dos soldados que participaron na guerrilla ou que loitaron por Portugal. Estas actuacións estaban dirixidas por Sa Na N’Fada, quen rodara na guerrilla a guerra de liberación coa cámara. Como o material non estaba editado, as imaxes eran crúas, non había relatos nin manipulacións coa montaxe. As imaxes falaban por si mesmas. A película recolle esta experiencia.

Nesta historia que nos contas, Amílcar Cabral é unha figura moi importante.

Si, por suposto. Cabral Guinea foi o líder do movemento de liberación de Bissau e creo que utilizou unha estratexia moi intelixente para levar a cabo a guerra. Cabral, líder político e agrónomo, extrapola á cultura a investigación, a experimentación e o coñecemento sen xerarquía que lle eran fundamentais no campo da agronomía. En 1966, Fidel Castro ofreceulle a súa axuda para que os soldados e as armas combatesen aos portugueses, pero Cabral negouse, non quería ningunha intervención internacional na guerra de Guinea Bissau. En cambio, pediulle que lle axudase a educar aos mozos do seu país. Así, levou a un grupo de mozos a Cuba para que estudasen medicamento, farmacia, laboratorio e cine. Entre os que foron estudar cine marchouse a Sa Na N’Fada que xa mencionamos, unha moza que non vira ningunha película antes de ir.Cabral sabía que sen a axuda internacional a guerra sería máis lenta, pero nese proceso apostou pola posibilidade de educar e desenvolver aos mozos sobre ideas socialistas.

Para terminar, en Tabakalera presentaches o proxecto Looming Creole, un proxecto que ten como eixo as técnicas de tecer e a relación entre a linguaxe criollo.

Odete Samedo, antropóloga guineana, comentoume que os guineos, na época da colonia, tecían na parte traseira das teas mensaxes codificados para as revoltas contra os portugueses. Esta idea é a que me levou a desenvolver este último proxecto, e de aí tamén o título, para que os portugueses que escribían esas mensaxes en creol non os descifrasen. O criollo foi a lingua da guerra de liberación, que falaban máis de 32 etnias de Guinea Bissau. Ademais, existe unha relación interesante, xa que o sistema de tejeduría de Guinea Bissau comezou a fabricarse cos cartóns perforados, as mesmas que utilizaron os primeiros computadores. Por tanto, pódese dicir que tecer está máis preto que escribir desde o computador. A película tamén reflexiona sobre esta tese.