Por que e como che escapaches do Congo?
Estalou a guerra civil e en 1997-98 tomouse a decisión de que moita xente se marchase. Até entón era unha moza feliz, levaba unha vida normal, pero tiña ante min un futuro incerto, e coa axuda da miña familia decidín abandonar o país, tiña uns 20 anos. Non se pode conseguir unha visa para viaxar fóra de África e eu voei cun pasaporte falso, de Congo a Bélxica e de Bélxica a España. Os primeiros días foron días de incerteza no estranxeiro, sentes indefenso, á deriva, porque saín novo e só do meu país e a sociedade de destino mira cara a outro lado; somos invisibles para a sociedade. Aos poucos días, por sorte, coñecín a Asociación Caribú en Madrid e abríulleme a porta da esperanza. A asociación axudoume a crecer e a avanzar, sen caer no victimismo. Iso si, a soidade, a incomunicación, a nostalxia… non as quitas tan facilmente de encima.

Para atender aos migrantes que chegan agora, en que che serviu a experiencia que viviches?O
vivido como migrante ilegal (así se nos di, ilegal) axúdame a comprender mellor o que vén na mesma situación, a ter esa mirada. Para saber que é ser migrante, tes que ter esas vivencias, é máis fácil detectar as necesidades do recentemente chegado. Dentro do Caribe, por exemplo, eu creei un centro de formación e promoción das mulleres, porque as mulleres africanas que vimos aquí sempre chegamos con ese espírito de aprendizaxe, pero a sociedade non nos abre as portas. Se non tes papel, quedas á sombra, non podes formarche, e eses obstáculos foron crecendo, empeoramos.

A idea é que, sobre todo, os homes migran de África.
Só fálase de mulleres migrantes africanas se estamos embarazadas ou si chegamos cun neno. Os que chegan a través das redes de trata de persoas son invisibles, son viaxes anónimas e non saen aos medios de comunicación. Os procesos migratorios son variados e por suposto as mulleres tamén migran, pero como viaxas, moitas veces falo ás agachadas.

A miúdo vemos ás mulleres africanas como vítimas da trata?
Xeralmente é para menosprezar cando se fala de mulleres africanas. Nunca se mencionan por exemplo a mulleres que estiveron en primeira liña loitando pola igualdade de dereitos, que traballaron moito pola convivencia… Represéntannos coma se fósemos pouco culturais, coma se non estivésemos suficientemente preparadas, din que somos débiles… Unha chea de tópicos. A miúdo o que exerce a prostitución foi enganado, pero segue sendo unha muller forte. Repito: cada migración é un proceso diferente, non podemos etiquetar a todas as mulleres africanas como vítimas. Unha alta porcentaxe de mulleres son a base da comunidade en África, as comunidades funcionan sobre o traballo das mulleres.

É curioso considerar ás mulleres migrantes como débiles cando foron capaces de realizar unha viaxe tan perigosa e duro.É
certo que, por ser muller, aínda temos que vivir un proceso de viaxe e migración máis duro, porque temos máis paredes que os homes migrantes que saltarnos. As mulleres son, por exemplo, as que máis chantaxe e violencia sofren durante a viaxe, a violencia sexual por parte dos militares, por parte dos propios migrantes na viaxe e nos campamentos… Iso é unha realidade indiscutible, cóntannolo as mulleres que chegan aquí. Por iso, a miúdo necesitan a protección dos homes nos pasos clandestinos, ou dependen da vontade dos homes, pero non por ser mulleres débiles, senón porque non teñen outra opción. Á muller que ten unha mensualidade, seguramente non a deixarán saír do mar, porque está prohibida, porque din que o cheiro do sangue atrae ás quenllas. Se queren entrar na patera, son terribles as situacións que teñen que pasar as mulleres para non morrer. Esa estigmatización non a viven os homes.

Outro exemplo: a muller foi violada varias veces durante a viaxe, quedou embarazada e ao chegar ao fronteira sur deu a luz [Marrocos, Alxeria…], os convois diranlle que non aceptan aos recentemente nados porque fan moito ruído. Esta muller está condenada a quedar alí ata que o neno se desmorona.

Os abusos que sofren as mulleres son enormes, sometidos a tradicións patriarcais e familiares: matrimonios forzados, mutilación xenital… Leste derrotamiento redúcenos como persoas, pero tamén nestas situacións é sorprendente a forza e a firmeza que a muller adquire para seguir adiante, para facerse dona da súa vida. As decisións que adoptan son ás veces facilmente xulgadas pola sociedade, pero non se pode falar dunha situación sen coñecer o motivo que a provocou. En termos xerais, destacaría unha característica que comparten as mulleres africanas: son capaces de atopar solucións e van conseguir recursos para seguir adiante.

Unha vez migrados, tamén en meta teñen que facer fronte a moitos prexuízos.A miúdo
chegan en estado de shock, vulnerables, porque tiveron que atravesar tres grandes paredes: a discriminación que viven no país de orixe, a sexualización e mercantilización da viaxe, e o mero feito de atopar obstáculos no destino. Coa vida das persoas que viven, cústalles máis adaptalas. Aquí as persoas que levamos un tempo acompañamos aos recentemente chegados, non só á atención básica (un lugar, comida, atención sanitaria…), senón tamén á formación e asesoramento xurídico. A clave é partir das necesidades que expresan, axudar a dar resposta ás mesmas, xa que a viaxe e os obxectivos de vida de cada un deles son diferentes e persoais. A nosa base é escóitaa activa, porque nesta sociedade a miúdo non a escoitamos, e é fundamental para o respecto á autonomía persoal. Os migrantes teñen voz, pero a sociedade de acollida ás veces esquéceo, trata aos migrantes como suxeitos pasivos, coma se non soubesen o que lles convén e o que queren conseguir.

Tamén temos unha liña de denuncia no Caribe, co obxectivo de visibilizar como se vulneran os dereitos dos migrantes. Por exemplo, falamos das barbaridades que se fan nos centros CIE dos migrantes, que son peores que os cárceres. Ou como as leis europeas exercen a violencia institucional contra as persoas migrantes e, en particular, as mulleres migrantes, porque xeran situacións que van en contra dos nosos dereitos. As institucións públicas responsables da defensa dos nosos dereitos fan o contrario: non respectan as vidas, fanas vulnerables. Ninguén é ilegal, ninguén debería ser ilegal e nas manifestacións reivindicamos en voz alta a regulación da nosa documentación e a posibilidade de traballar, pero as trabas legais e burocráticas son enormes. Pasamos anos e anos ata que legalizamos a nosa situación.

Por tanto, a lei que necesita para protexerche, condénanche á clandestinidade.
Porque non ter papeis déixanos indefensos, sen dereitos, sen oportunidades laborais e sociais. En Europa, o sistema está deseñado para que a muller migrante sexa vítima, vítima sexual, ou vítima de explotación laboral. É máis, son esas leis as que pon en perigo a vida de moitos nenos, mulleres e homes e condénanas á morte en varias ocasións. A legalización das persoas é a única alternativa real para garantir unha convivencia digna. E somos nós mesmos, os migrantes, os primeiros en pedir unha migración ordenada, porque sufrimos cada vez que alguén morre no mar. Con todo, unha migración ordenada non sempre significa falar de pechar fronteiras, como fan, senón de buscar formas de comunicación cos países de orixe e de viaxar dentro da lei. Cal é a cuestión? Que detrás da migración ordenada ou regulada, cada goberno entende o que quere. Como será unha migración ordenada se unha persoa necesita anos e anos para abandonar o seu país? Facer as cousas ben é unha migración ordenada, poder viaxar seguro.

Dáche medo o discurso xenófobo que está a cobrar forza en boca de moitos dirixentes?Ás
persoas migrantes o discurso xenófobo non nos dá medo, porque sempre estivo aí e sempre estivo moi presente nas nosas vidas. Quizá o que máis se sorprenda é a sociedade de acollida, porque se fala explicitamente diso, porque o fan de maneira libre e aberta, mesmo desde as institucións. E iso é preocupante, si, porque falar explicitamente dá forza e forza ao discurso excluínte extremo. Pero que o teñan claro: este discurso non nos dá medo, porque sabemos que migrar é un dereito, non estamos a pedir favores, e algúns extremistas porque din isto ou aquilo non nos van a parar, seguiremos loitando como até agora.

Varias autoridades distinguen entre os migrantes que poden vir e os que non poden vir. Cre que hai migrantes de primeiro e segundo grao?
Iso vivímolo na nosa pel: os migrantes africanos foron clasificados directamente como migrantes económicos, aínda que moitos se escaparon do país pola guerra, a violencia, a persecución… Se venche negro, a tendencia é pensar que viaxaches por problemas económicos, non recoñécenche como refuxiado político. Ademais, é tan difícil xulgar por que unha persoa deixou atrás a súa casa, o seu país; detrás de cada viaxe hai unha historia chea de factores. Quen arrisca a súa vida no mar ou na deserto busca a paz, non só pola vontade. E calquera que sexa o motivo da migración, quero lembrar que a Declaración Universal dos Dereitos Humanos establece no seu artigo primeiro que todas as persoas nacen libres e iguais en dignidade e dereitos. Sei que é bastante utópico, pero iso non se respecta en absoluto: converte aos migrantes en obxectos e clasifícaos.

En 2017 entrevistamos a Moha Gerehou, entón presidenta de SOS Racismo de Madrid. Contounos que nas xornadas sobre migración os expertos brancos toman a palabra e só convidan aos migrantes a expor a súa experiencia como vítimas. Segue así? A propia
experiencia migratoria que vivimos ten un gran valor, pero é certo que tamén podemos falar das razóns que motivan a migración e das solucións e claves para avanzar, e é certo que a sociedade de acollida non nos ten en conta o suficiente. Cada vez vemos máis aos migrantes pondo voz en congresos, foros e redes sociais, pero aínda queda moito por facer. Devandito isto, quero subliñar que non debemos caer na dinámica “pon un negro na túa mesa” para dar a imaxe que traballaches sobre a diversidade cultural. O que hai que traballar é que as persoas migrantes teñan suficiente voz e capacidade para transmitir o que quere escoitar todo un colectivo que temos detrás.

No caso das mulleres migrantes, a invisibilidad é aínda maior, pero tamén loitan.

A pregunta é xeral, pero como ves África?
Eu tamén lle responderei con carácter xeral. África é o continente da esperanza, a pesar de que os corruptos políticos de Occidente e África gobernan en moitos países e expolian o seu patrimonio e a súa riqueza. O sufrimento e a pobreza que sufriron moitos africanos por mor das guerras son aínda evidentes, pero confío nas mulleres e os homes de África. África desexa a paz. Lembra, África é o corazón da reserva da humanidade.

Que relación tes co teu pobo natal?
Teño moitos familiares no Congo e manteño relacións, porque nunca perderei a miña identidade. Levo máis de vinte anos vivindo en España, é o meu segundo país, pero teño a mirada posta no Congo, porque a xente de alí necesítanos. Gustaríame xuntarme coas miñas raíces e pasar a vellez no meu país, pero a curto prazo é difícil definir o meu futuro.