Para o catro centros educativos comunitarios debedes formar profesorado. Teñen que aprender a Kaktxikel, porque a transmisión falla.

Desafortunadamente, o cacahuete non se transmite. Os factores para que isto ocorra son moitos. Un deste catro centros, por exemplo, está preto da cidade e, como consecuencia desa proximidade, o español é o que representa ao cachorro. Tamén vivimos conflitos internos duros, aquí temos procesos moi violentos, danse asasinatos. Por outra banda, os pais pensan que si non aprendemos en castelán non atoparemos traballo. É habitual a pregunta “Para que nos serve o idioma?”. Quen así o pensan recibiron mensaxes deste tipo no sistema educativo ordinario, nos procesos violentos. Dicir que os mayas somos o peor que lle pode pasar a Guatemala.

Discrimináronnos por ser maya, os factores para non transmitir o idioma son moi fortes.

Tedes moito traballo preparando aos profesores.

Non se trata de dicir, “Ensinemos aos profesores a escaravello!”. Partimos do ser. Quen son eu como un río? Como vivo? Queremos recuperar os coñecementos dos nosos avós e avoas, e así os profesores non serán meros profesores de cacchillo. Que se namoren da súa cultura, que coñezan desde o corazón o que é a nosa lingua. Formamos academicamente e politicamente ao profesorado. Desta maneira, poderemos quitar de encima a historia que nos ensinaron. Estamos descolonizando a educación para poder traballar a lingua. Non basta con dicir, “falemos ao cachorro!”. Hai xente que fala ao cachorro, pero pensa como o sistema. Nós cos profesores traballamos a formación histórica e política.

Nun deste catro centros implantouse o modelo de inmersión completo.

Teñen alumnos de 3 a 16 anos. Empezaron fai uns cinco anos. Está a dar moi bos resultados. Antes de ser un colexio comunitario foi o colexio My Melody. Os nenos aprendían castelán e inglés. Os propietarios abandonaron a terra e o edificio para iniciar o colexio que ía impartir no Kakutxel.

Inglés e castelán? Os pais non se marcharon cando cambiaron de modelo?

O inglés colleu moita forza en Guatemala. Si aprendes, terás traballo.

Algúns se marcharon, pero outro non. Non se fuxiron, porque lles explicamos que estariamos a favor da comunidade, que queriamos recuperar a nosa identidade e a nosa cultura. Está moi avanzada metodológicamente, desde que entran ata que salguen fano en castelán, na aula e fose da aula.

No outro centro estudan o 60% no idioma orixinal.

É unha escola de distinta natureza. Está orientado a atender as necesidades sociais. Un estudante pode vir de súpeto e non saber nada de cachorro. En cambio, os nenos están politicamente empoderados. Hoxe en día dise empoderado, non? [ri]. Teñen unha escola de arte e aprenden o coñecemento e a música dos maiores. Teñen pais moi activos e cando hai protestas os nenos piden aos seus pais que lles leven con eles. Os nenos van acompañados de marimbas, tambores e tartarugas. As mozas empezaron a pedir as nosas roupas. Perderamos a nosa indumentaria e é importante porque aí se mostra a nosa natureza, o universo, a forma de vida. Con todo, deixamos de vestirnos por discriminación e racismo, porque pola contra na rúa dinnos: “Mira, aí vai o indio!”. Son situacións moi duras, é máis fácil vivir como unha delas e vestir os pantalóns. As mozas explican ás nais por que queren recuperar o traxe. Os tejedores tamén empezaron a reivindicar os nosos tecidos.

Como son os outros dous centros?

O 51% dos pais falan ao cachorro, fronte ao 5% que sabe falar. Moi pouco transmitido. A vantaxe é que, aínda que non falan, si son capaces de entender. Tratan de pór un modelo de inmersión. Nunha delas teñen un obstáculo importante, non teñen suficiente diñeiro para converterse en profesores. A verdade é que, como centro comunitario, todos temos problemas económicos. A un centro ofreceulle o Concello o profesor. Coñece o idioma, pero ten o pensamento do sistema. Hai que empezar a traballar desde cero con eles e algúns son apáticos respecto da nosa forma de vida.

Os pais están satisfeitos co catro centros?

O que máis importa é o estado de ánimo no que os nenos se van a casa. Os nenos son felices e están motivados. As cousas boas contáxianse. Nos colexios do Estado inclínanse polo seu, aprenden e aprenden de memoria. Os nosos nenos nin sequera saben quen son. Déixaselles nos colexios comunitarios, parten do corazón. O que elixe o camiño do corazón non se equivoca. Creo que cando eliximos o que queremos ser, non nos equivocamos e vivimos contentos.

Lembro a preocupación dunha nai que matriculou á súa filla nun destes centros. Díxome que non tiña que entrar na escola, porque empezou a darlle labazadas e preguntou por que non usaba a indumentaria orixinal. A nena quixo cambiar de escola, pero a súa filla non e non. Aos poucos a nai sensibilizouse e ao final empezou a vestirse coa roupa orixinal. Chegou a amar a súa roupa, a amar a súa cultura