Desde moi novo comezou a militarse no movemento feminista, entre outras cousas, na Asemblea de Mulleres de Donostia. Posteriormente creastes o colectivo de Lesbianas Feministas de Gipuzkoa. Por que?

Algunhas lesbianas que estabamos no movemento feminista preocupábannos porque queriamos traballar máis sobre o lesbianismo, e o movemento feminista da época estaba inmerso na loita polo aborto libre e gratuíto. O obxectivo desta loita non era só conseguir o dereito ao aborto, senón que a través do movemento feminista moitas persoas conseguían abortar de forma clandestina, o que levaba unha chea de enerxía. As lesbianas tiñamos pouco sitio aí, e nun momento dado decidimos que tiñamos que facer algo. Algúns de nós estivemos na Asemblea, e tamén estaban ao redor de EHGAM –o primeiro grupo de lesbianas de Euskal Herria, por exemplo, foi ESAM, fundado en 1979 e que se refería a EHGAM–. Aí tiñamos unha discusión na que podiamos influír máis, e en ambas había contradicións. EHGAM para nós era un movemento moi masculino, e naquela época o feminismo tiña unha actividade moi heteronormativa, probablemente pola mesma situación.

Por fin decidistes actuar dentro do feminismo.

Si, en 1983, o I Congreso de Lesbianas do País Vasco. Organizamos encontros en Zamalbide, Errenteria. Nestes encontros debatemos onde creariamos grupos, si no movemento gai ou feminista, e decidimos facelo no movemento feminista. Unha vez feito isto na Zamalbide, comezaron a crearse os primeiros colectivos.

Cales eran as reivindicacións e loitas daquela época? Que reivindicaban as feministas e que as lesbianas?

Nós como feminista, e eu sitúome aí, o 80% do traballo que faciamos na asemblea estaba relacionado co aborto. No caso do colectivo de lesbianas, tiñamos dous obxectivos: un, influír no movemento feminista, outro punto de vista, conseguir un discurso que contrapoña esa norma heterosexual; e outro, o clásico lesbiano, conseguir a visibilidade. A visibilidade de Lesbiano é, entón e agora, un problema sen resolver. E hai outro elemento que agora non vexo tanto: a revolución do sistema patriarcal, nós queriamos facer un discurso en contra diso. Nos colectivos tivemos un gran problema cando xurdiu a loita polo matrimonio homosexual.

Por que?

Nós sempre actuamos a favor dos dereitos individuais, é dicir, nesta sociedade recoñécense moitos dereitos dentro da parella ou da familia, e nós estabamos convencidos de que debiamos loitar polos dereitos individuais. É certo que o matrimonio é unha discriminación, por que non podes casarche ti e o outro si? Pero, que campaña lévache a facer? Tivemos que afinar moito o discurso.

Hoxe en día, os vascos temos dereito a casarnos cunha persoa do mesmo sexo. Foi aprobada en España en 2005 e en Francia en 2013.

Si, e paréceme ben, mentres conseguimos outro mundo, nós tamén temos que ter os mesmos dereitos que os demais para vivir. Pero bo. Mencionamos antes a visibilidade. Podemos casarnos coas lesbianas que vivimos en Euskal Herria e as de Hego Euskal Herria podemos ter fillos, pero non existimos en ningures. Vémonos máis obrigados por este tipo de situacións na ikastola: as nais lesbianas van recoller aos nenos, e esa realidade sácalles do armario, pero iso é unha realidade persoal. Gais, hai mozos no mundo da cultura, do política… pero onde están as lesbianas? Por que non dino? Porque hai, e sabémolo, pero… Parece que se normalizou, pero que modelo ten unha moza lesbiana de hoxe para dicir “Mira, é guaia!”, e non só iso, que pode ter unha boa vida para pensar?

Que tipo de actividades organizabades para potenciar a visibilidade?

Hai que dar a cara, agarimo! Aquilo era magnífico. Tiñamos serios problemas. No seu día facíanse moitas fotos de costas. As primeiras lesbianas que saímos en ETB foron Asun Urbieta e eu. A aparición na televisión era terrible. Neses programas dicíannos cousas terribles, por exemplo, “eu faría un buraco no solo, metería a todos vós e taparía o buraco”.

Como colectivo, en 1989 sacamos un cartel no que se dicía: “Por que es heterosexual?”. Sacámolo o 8 de marzo, non o 28 de xuño. Foi un cartel moi incómodo (tamén para algúns da asemblea), porque a pregunta a diriximos aos heterosexuais. Foi un intento de dar a volta á pregunta de por que es lesbiana? Posteriormente, tamén o fixeron os colectivos do Estado español.

Que che achegou a militancia?

Grazas á militancia feminista hei aprendido que a loita é o único camiño [risas], e dígoo en serio. E colectivo. Nós entón asinabamos sempre como colectivo, sentiamos parte dun colectivo, eramos tribos, quizá algo endogámicas… Lesbianas do meu tempo, no noso proceso vital, perdemos a cuadrilla da infancia e tivemos que crear unha contorna diferente. Por tanto, os membros do colectivo eramos amigos, viviamos xuntos, militabamos xuntos, e para nós a militancia era cotiá, a reunión de coordinación que tiñamos todos os fins de semana… estabamos ao cento por cento. O feminismo, pola súa banda, deume moita autoestima e poder. Por ideoloxía, por unha banda, e por outro, porque no seu día ser unha lesbiana pública esixíache estar empoderada, si non…

Pasou vinte anos no campo profesional, traballando en Euskaldunon Egunkaria e Berria.

En Euskal Herria estiveron catro periódicos nacionais en eúscaro: Día no seu día, daquela Euskaldunon Egunkaria, Todos os días –ninguén se acorda pero de Egunkaria a Berria estivo Todos os días durante catro meses–, e Berria. Estiven en tres deste catro periódicos.

Que traballabas?

Os xornalistas escriben e pensan en como vai o produto, pero logo hai moita xente que o fai, co traballo dos xornalistas non se podería sacar un xornal adiante, nin a radio nin a televisión. Aí está o que nós chamamos o sistema de edición. No caso de Berria, os xornalistas escriben, pero para poder escribilos, o deseñador fixo maquetas, os técnicos garantiron os seus computadores, hai administrativos, os que se encargan do local e dos salarios… En concreto, na redacción hai un grupo de eúscaro que, unha vez escrito, tenta mellorar e corrixir o que escriben os xornalistas, e traballa as fotos… Hai un gran proceso para mellorar o traballo dos xornalistas. Danlle un plus de calidade. Eu ocupeime deste proceso durante moitos anos.

E que recordo tes?

Moi boa. A min gustábame moito o traballo. Dous eixos influíronme moito no que son hoxe en día: o feminismo e o traballo en Egunkaria, en Berria e no mundo do eúscaro, a dedicación e a enerxía que me dedicaron a iso.

Como no movemento feminista has loitado polas lesbianas, no ámbito do eúscaro loitaches polo feminismo. Sempre na encrucillada?

No movemento feminista, fixen militancia pura, quería estar aí e dedicáballe o meu tempo. En Egunkaria e en Berria era traballo, aínda que traballar niso tamén é militancia, e máis aínda nos comezos de Egunkaria. Metiamos unha chea de horas. Os días festivos, os sábados… Ao final , a actuación de Egunkaria supuxo, dalgunha maneira, o abandono do movemento feminista, porque non era compatible. No movemento feminista sempre tentamos traer ao eúscaro o que faciamos, porque algúns somos euskaldunes e parecíanos que tamén tiñamos que axudar niso. Doutra banda , en Egunkaria e en Berria, pasei case todos os anos en postos de responsabilidade, na dirección, e iso permitiume influír: por unha banda, facer un produto máis xusto –porque, ao final, ser un produto máis feminista é ser un produto máis xusto–, e por outro, ter unha maior presenza de mulleres na estrutura. Pero tamén noutras cousas.

Por exemplo?

Por exemplo, nese camiño que lle dixen antes, nese camiño de revolucionar o mundo, hai algunhas particularidades no pacto de traballo de Berria. Imaxínache que a xente, cando casa, ten quince días de permiso, e ademais a xente que casa quere recibilos. Por tanto, non pode vostede oporse a iso, porque o estatuto dos traballadores establéceo. Pero, que pasa, a xente que non vive en parella non ten a posibilidade de pasar quince días en parella? Na nosa sociedade é posible casar, divorciarse, volver casar… até o infinito, e sempre terei quince días, pero os demais non. Con todo , no pacto de traballo de Berria recóllese que si es traballador de Berria e tes tres anos de antigüidade, tes dereito a un permiso de quince días. Ou ben outro: No convenio de traballo de Berria explícase que o veciño da miña nai terá tres días de liberdade; en xeral, será a nai ou o pai dese fillo, pero se eu vivo coa miña irmá e ela está embarazada, eu, en Berria, terei tres días. O traballar estas cousas, o tirar as sementes desas discusións, faime sentirme moi orgulloso.

Vese máis clara a conexión entre o eúscaro e o feminismo hoxe en día? Como foi ese camiño?

Vou falarlle das miñas sensacións. No movemento feminista houbo un gran desenvolvemento co tema das linguas, non só co eúscaro, o feito de que haxa unha chea de xente vinda de fóra e o ter varias linguas abriu unha reflexión no movemento feminista. A opción política que adoptou o movemento é falar en eúscaro, pero respectando as linguas dos demais. O servizo de susurrantes é un bo exemplo. O espazo tamén inflúe, por suposto, non é o mesmo actuar en Vitoria que en Azpeitia ou en San Sebastián, agora e antes. O obxectivo do movemento feminista sempre foi situar na axenda a sensibilidade e a situación do eúscaro, e digo isto porque parece que o movemento feminista de fai 30 anos era español, e como eu estiven alí, quero dicir que non era así. O movemento feminista formaba parte da realidade do seu tempo, e era moi diferente traballar en Azpeitia, Donostia e Gasteiz.

E o feminismo no mundo do eúscaro?

Tamén vexo que en Euskalgintza, do mesmo xeito que en toda a sociedade, coa presenza e a forza que o feminismo parece que colleu, están a facerse uns exercicios. Visto como, co tema do aborto, o movemento feminista conseguiu facer retroceder a lei española, ou que mobilizacións organizáronse ante esta brutal violación de Pamplona, creo que tamén por iso púxose de face ao feminismo. Por exemplo, nestes días, a conta da lei do eúscaro de Navarra, máis dun mencionou si conseguirase levar a cabo as grandes mobilizacións que houbo no seu día a costa do aborto ou a violación de Pamplona. Por tanto, o interese non se circunscribe unicamente á ideoloxía do feminismo, é dicir, porque se deron conta de que eles tamén son masculinos; tamén teñen interese na estratexia do feminismo, “temos por onde aprender”, están a dicir.

Dixo que están a facer uns exercicios en eúscaro e na sociedade. Que froito deu?

No noso mundo, no mundo da esquerda, e por tanto tamén no mundo do eúscaro, déronse conta de que ningunha muller se ve na foto, reflexionaron sobre o tipo de dirección e fixeron algúns esforzos, honestos. Pero teño a reticencia de que cando as mulleres que están aí empezan a cuestionar as cousas ou queren facelo doutra maneira, creouse unha crise terrible. Creo que estamos nese momento, tanto á esquerda como no mundo do eúscaro.

É máis, paréceme que non é casualidade que a costa do libro que escribiron Uxue Alberdi e as mulleres bertsolaris dígase que o silencio prevaleceu. Na miña opinión, o libro Kontrako eztarritik, aínda que falase do mundo do bertso, cambiando algunhas cousas, serviría moi ben para falar do noso mundo.