Non hai documentación oficial sobre este cárcere que estivo en funcionamento até 1947, e quizá por iso son máis coñecidas os cárceres femininos de Saturraran e Durango. Pero iso non quere dicir que este cárcere non teña ningunha importancia na rede franquista.

Agora, a historiadora Ascensión Badiola publicou o primeiro monográfico sobre o centro:Individuas perigosas (Vacina, 2019). En total, reuniu a máis de 1.200 presos, pero o número real de presos aumentou de forma considerable. A falta de documentación oficial, tivo que recorrer ao Boletín Oficial do Estado, á hemeroteca e a referencias doutros historiadores en busca de datos concretos. E utilizou os testemuños das mulleres presas para recoller as duras condicións do cárcere que eles mesmos chamaban “a tumba dos vivos”.

Os horrores comezaban mesmo antes de chegar a Zornotza. Segundo contou a madrileña Pilar Pascual: “Metéronnos nun furgón onde levaban porcos, e ao subirnos escoitamos: Non te achegues, tivemos que facer unha merda nesa esquina porque non tiñamos onde facelo”.

“Pola mañá, en xaxún, dábannos un cazo de auga quente; dicíannos que lle botaban a Maggi, pero non tiña ningún sabor”, explica Neves Torres. As condicións de alimentación eran tan extremas que en 1942 decidiron facer unha folga de fame. Despois de tres días sen comer, no cuarto déronlles “col e catro patacas”.

A leonesa Amalia de la Fuente Peral, para poder manterse nos últimos días do embarazo, solicitou traballar na cociña e aceptou a petición: “Levantábame ao catro da mañá e tiña os pés moi mal por haberme dado tantas horas de pé e pola calor (...) Unha vez chegou un cargamento de fabas e dentro só había bichos”.

Ademais da alimentación, había problemas de saúde e hixiene importantes: “Non había servizo médico”, dixo Teopista Bárcena, “e non tiñamos hixiene mínima; non había ducha e só podiamos utilizar unha estreita e longa abrevadero de gando para limpalo”.

A pesar de non estar oficialmente rexistrados, no cárcere tamén vivían (e faleceron) nenos pequenos. Grazas aos testemuños das nais sabemos deles, entre outras cousas, grazas á cigarrera madrileña Julia Manzanal: “Durmiamos en colchóns duns 40 cm de ancho, un á beira do outro, e había nenos entre eles. Unha noite, moitas fillas puxéronse enfermas e Trindade Gallego, enfermeira, díxome que era meninxite e que tiña que dicir adeus á miña filla. E así, a pequena Julia, aqueles fermosos ollos que todos os días cambiaban de cor, fóronse (...) Pasamos toda a noite chamando ás monxas, pero en balde non apareceron. Cando chegaron pola mañá, estaba morto”.

O comunista Tomasa Cuevas utilizou tres palabras para describir o inferno de Amorebieta: “Caos, apilamiento e horror”.