O poema homenaxe a Gabriel Aresti na misa popular que se celebrou en Andoain dez días despois da morte de Arregi (o sentimento de Auhena está dispoñible en Internet).

Dor. Desde Aresti, unha bóla de fume asfixia os pulmóns. E a dor, non só os que coñeceron a Rikardo Arregi, senón todos os que o souberon, os que lían as obras de Rikardo Arregi, Anaitasuna ou Rikardo Arregi daquela época en Zeruko Argia, antecedente desta ARGIA.

O modelo e exemplo é Ramuntxo Kanblong. No número da revista Herria do 31 de xullo de 1969, Rikardo Arregi, no seu artigo de reflexión zombeit, mostra a aguda dor que sente: “A morte de Rikardo Arregi deixounos estupefactos (sic) a todos os seus compañeiros. Tal e como expresa o eúscaro: transformado en pedra. Quen podería adiviñar, con todo, que nos deixaba nun momento aos astutos, vivaces e traballadores de 26 anos. Obreiro, dixen. Non se ouvía máis que o día do enterro: ‘Euskal Herria perdeu un gran traballador’. Kanblong non viu a Rikardo Arregi máis que dous ou tres veces. Kanblong non vira nunca nin unha cousa con tanta frecuencia nin unha pedra de tropas. “A verdade é que non era difícil saber nada do noso compañeiro: escribía todas as semanas ‘Zeruko Argia’ no gran xornal de Donostia. E que artigos! Coa axuda dun grupo de novos escritores, enchía toda unha folla chamada ‘Pobos e Homes’, dos novos pobos e dos homes de todo o mundo, e como enchela! Eu creo que en Euskal Herria era o escritor máis actual, o máis oraico, para lexitimar o paso dos acontecementos do mundo. (…) Non sei si na nosa comarca houbo ou existe unha serie de traballos como o que Rikardo Arregi fixo en ‘Zeruko Argia’”.

Xunto aos traballos de Zeruko Argia, Kanblong mencionou tamén aos de Jakin no artigo antes citado, citando tamén a Joan Mari Torrealdai e Karlos Santamaria. Rikardo Arregi Joan Mari Torrealdai coñeceu de primeira man a Rikardo Arregi no traballo da revista Jakin.

Torrealdai recoñeceu dous méritos a Rikardo Arregi no libro Rikardo Arregi (Jakin, 1971), que publicou dous anos despois da súa morte. Por unha banda, xunto a Karlos Santamaria, Torrealdai diría que Rikardo Arregi era un traballador, un traballador tremendo “...incrible, sempre disposto a traballar polo Pobo”. Por outra banda, pensador e repensante. “Rikardo non vivía de inercia. Era repensante tanto en política como no problema vasco e na relixión. De Erro era euskaldun e de Erro a Hoxe (…) empeñouse en casar o vasquismo e a actualidade”.

Traballador, euskaltzale, de hoxe.

Xornalista. Pensador. Repensante...

‘Zeruko Argia’, xornalista Rikardo Arregi

Como se sabe desde o ceo, a Luz do Ceo data de 1919, e o que é evidente, por iso a LUZ que lle segue celebra o seu centenario. Zeruko Argia ten tres etapas no noso camiño: na primeira época fundouse e prolongouse até 1936; na segunda, de 1954 a 1960, con periodicidade mensual; a terceira máis próspera, que dura desde 1963 até a actualidade, é a semana. E, efectivamente, o primeiro número é o do 3 de marzo de 1963. O de 24 de xullo, en cambio, o artigo de inicio de Arregi’tar Rikardo, que posteriormente terá a súa sección de referencia na revista, Erriak eta Gizonak. O seu primeiro escrito é Barullos do Oriente Medio. “O Leste queda á nosa dereita se miramos ao Norte. En canto á parte oriental, non só chamamos á afastada senón tamén á medieval, au, ás terras árabes. Sol e petróleo en abundancia. E que alboroto! Que pasa? Preguntar por que sucede (…) Demos unha ollada rápida...”.

Desde entón, cada semana escribimos Rikardo Arregi en Zeruko Argia. Escribía nas seccións Os Países e Os Homes e o Momento Internacional, e mesmo creaba novos apartados: Son novo. A dicir de Patxi Baztarrika, entre 1963 e 1969, Rikardo Arregi escribiu máis de 300 artigos en Zeruko Argia. Con todo, escribiu tamén en Anaitasuna e en Jakin, obras de pensamento en Jakin. As palabras son de Torrealdai, da obra Herritoko leku (Jakin, 1972), onde elaborou a antoloxía dos escritos de Rikardo Arregi. “Rikardo non era un home nare de oficina, que de cando en vez, despois dun bo traxe e adorno e unha pequena consulta de amigos, entrégase á imprenta, celebrando o final da obra cunha cea. Rikardo non tiña tempo para iso, vivía a fume de carozo (coma se presenciaría o curto do seu propio ciclo vital). Si, de présa, movido pola fame do pobo e axitado pola procura de alimento. Non lle bastaba con escribir nas revistas, porque o rítmo de Ricardo non era suficiente para escribir todos os meses, senón todas as semanas. E a falta do cotián, hai que facelo cada semana”. E o propio Rikardo Arregi parece darse conta diso no artigo Ezkertiar berriak: A partir de 1963’Z. En Argia’n, por ser noticia da política internacional, neste catro anos apresureime a dicir cousas sobre o feito político e o político, coa intención de facelo sempre mellor, moitas veces sen pensalo dúas veces, no canto de dicir cousas”. E tamén, outra vez, temos que matar o deus dos vascófilos: “Vou terminar. Relín estas liñas. Ao facelo, veume a idea de escribirme de novo. Non é posible, non teño tempo”.

Pensador, repensador

Joan Mari Torrealdai, Joxe Azurmendi, o irmán de Rikardo, Joseba, Anjel Lertxundi… Máis dun achegáronse aos escritos de Rikardo Arregi para tratar de descubrir os seus pensamentos ou o seu estilo, cales serían os camiños que el adoptaría no día de hoxe. Non é, con todo, unha fábrica fácil, senón un nó bastante sinuoso, como os camiños difíciles polos cales andaba a mente de Rikardo Arregi. Rikardo Arregi non só pénsao, senón que o reformula, o reformula, escríbeo, envórcao ou o renova. Rikardo Arregi é euskaldun, pero o seu vasquidad non é algo fixo no solo, senón que está a reflexionar sobre o que se puxo, buscando pliegues, sacando flocos, desenvolvendo de cando en vez o pensamento en si mesmo... E, con todo, está a escribir pensados sobre a democracia, o socialismo, a tradición, o vello e o novo… Escribindo e, unha vez escrito, póndoa en cuestión ao mesmo tempo, pero asumindo riscos e escribindo para publicalos, pensando que poden axudar a avanzar: liberdade, nacionalismo, marxismo, dogmatismo, socialismo…

Joxe Azurmendi é o investigador que máis estudou e profundado no traballo de Rikardo Arregi. En 1972 escribiu o Preámbulo político no libro Testemuñas do Pobo, antoloxía dos labores xornalísticos de Ricardo. Naquela ocasión Azurmendi falábanos da súa personalidade política, da súa actualidade e da súa evolución. Anos máis tarde, en 1996, Joxe Azurmendi dividiu en dous o estudo sobre Rikardo Arregi. Por unha banda, a súa faceta de xornalista e ensaísta, e por outro, a súa actividade en eúscaro –no título de Azurmendi dicía Euskalgintza o mesmo que humanismo–.

Morra a ortodoxia, viva os revisionistas! O socialismo está de moda, temos que matar o Deus dos vascófilos, eses ventos do Sol… Reivindicamos os temas que Rikardo Arregi lembraba.

Traballadores e axentes

Aínda que en Zeruko Argia comezou a traballar como xornalista, os artigos rotundos e de moito sal e pementa —tamén niso orixináronse as polémicas— deron tanta importancia a Rikardo Arregi polas súas reflexións, traballos e campañas para a alfabetización dos vascos. Diríase que tivo ese instinto. En 1971 a comisión de Alfabetización de Euskaltzaindia declarou no libro Rikardo Arregi que a razón da alfabetización é necesaria. Como os vascos eramos analfabetos en eúscaro, “Rikardo detectou e analizou este tremendo problema, pero non só iso, senón que inmediatamente nos presentou o remedio para a solución deste problema: Campaña de Alfabetización”. A proposta da citada comisión a Euskaltzaindia remóntase a xaneiro de 1966, en nome do grupo Jarrai. Os asinantes eran Juan San Martín, Mikel Lasa, Iñaki Beobide e Rikardo Arregi. A Academia dá por boa a pretensión e tamén nomea como vogal a Patxi Altuna.

E a campaña abriuse de pobo en pobo, e dedicáronse a concretar o método, a realizar conferencias e a cursar estudos de formación do profesorado –o primeiro en San Sebastián, en agosto de 1967–… Rikardo Arregi estaba de servizo militar na época.

Tras cumprir o servizo militar, e coas pretensións maduradas e toleadas, en xaneiro de 1968 a comisión fixo un novo informe a Euskaltzaindia. “Os tempos malos son aqueles de entón. Pero Rikardo segue e decide facer unha nova organización para a alfabetización”. E rodear o diñeiro para axudar á campaña, e pór en marcha o segundo nivel de alfabetización, organizar unha editorial –que sería Lur– para publicar libros divulgativos, e moitos traballos e preocupacións ata que en febreiro de 1969 decídase o novo modelo de organización do movemento de alfabetización. “O labor de alfabetización puxéraa pola súa conta cando se nos foi, e segue adiante [1971], xa que el deixou a semente plantada (…) é que esta importante acción que Rikardo realizou e emprendeu non se esconde de calquera xeito, senón que se reforza día a día”, dicían os membros da Comisión de Alfabetización e, por fin, acertaron.

E aí, outro monumento, a entrevista que Joan Mari Torrealdai fixo a Rikardo Arregi antes de morrer –no libro Rikardo Arregi, home e garaia, no inicio da alfabetización, Rikardo–, sobre o movemento de alfabetización.
Procedentes da semente sementada por el, cantas.

Documento de identidade

Rikardo Arregi Aranburu (Andoain, 1942–Mendaro, 1969). Cursou os seus primeiros estudos no seu pobo natal e foi ordenado sacerdote en 1953, en Saturraran e San Sebastián, até 1962. Aproveitou os veráns para terminar os seus estudos de bacharelato, xa que os ensinos de cura non tiñan valor oficial na vida da rúa. Ao ano seguinte, estudábase Ciencias Económicas en Bilbao e, ao mesmo tempo, colaboraba nas revistas Zeruko Argia (Erriak eta Gizonak e Gazte naiz), Anaitasuna e Jakin. Foi profesor no Liceo Santo Tomás de Donostia-San Sebastián e, pouco despois, foi membro da Asociación Pax-Christi. En 1964 foi nomeado membro correspondente da Academia da Lingua Vasca. Ese mesmo ano foi ingresado na prisión de Martutene de Donostia-San Sebastián, acusado de pertencer a EGI. En 1965 recibiu o Premio de Xornalismo Lauaxeta ao mellor articulista.

En 1966 fixo o servizo militar en España, onde permaneceu dezasete meses en Ferrol e Cádiz. En 1968 presentou a Euskaltzaindia un segundo informe sobre o regreso e a alfabetización do servizo militar. Impulsou a terra editorial, xunto a Ramón Saizarbitoria, Ibon Sarasola, Arantxa Urretabizkaia e outros.

Morreu nun accidente de tráfico o 10 de xullo de 1969, cando se dirixía a Bilbao con Ramón Saizarbitoria, a unha reunión de Euskaltzaindia.

A misa funeral celebrouse na igrexa de San Martín de Tours de Andoain e atópase enterrada no cemiterio da localidade.

Unha semana despois do enterro, celebrouse unha misa popular en Andoain, e é entón cando se emite o audio do poema premiado escrito por Gabriel Aresti a Rikardo Arregi: Sentimento de auhena. Sollozando pola morte de Rikardo Arregi.

A súa morte golpeou con forza os corazóns de vascos e euskaltzales e, en parte, fixo mobilizar á intelectualidade da época. As súas obras foron publicadas pouco despois da morte de Rikardo Arregi, e foron, á cabeza de todo, as listas da Política (Lur, 1969), Rikardo Arregi (Jakin, 1971) e Herritoko (Jakin, 1972). En 1996, Rikardo Arregi: home e época foi publicado por Larramendi Kultur Elkartea de Andoain, recollendo as achegas de varios autores.

En 1989, o Concello de Andoain concedeu por primeira vez os Premios de Xornalismo Rikardo Arregi.

En 1998, o lingüista e político Patxi Baztarrika realizou unha biografía de Rikardo Arregi na colección Bidegileak (Bidegileak).

Ademais deste terrible audio de Aresti, que xa andamos máis arriba, hai outro, verdadeiramente histórico, na web dos Premios de Xornalismo Rikardo Arregi (aínda que en youtube, o discurso de Rikardo Arregi en Usurbil), onde escoitamos a Rikardo Arregi pronunciar un discurso apaixonante en 1966 en Usurbil, despois de comer, en homenaxe ao bertsolari Udarregi. A revista local Noaua publicou un número especial no 50 aniversario da escultura en honra a Udarregi, onde se pode ler o discurso de Rikardo Arregi. Tamén chamada a conferencia de Usurbil, o discurso móstranos os estreitos camiños do pensamento de Rikardo Arregi. Doutra banda, a produtora Maluta Films comezou o pasado mes de agosto a rodar a película co seu relatorio sobre o tema en Usurbil.

Como escribiu Ramuntxo Kanblong, Rikardo Arregi “oraikoa, gaur”.

A salvación de Euskal Herria e do eúscaro

(…) E a nosa realidade é que este País Vasco de hoxe non é vasco, porque non depende dos vascos, porque non está en mans dos vascos. E é inútil pedir aos pais que ensinen eúscaro aos seus fillos. Non se salvará o eúscaro de boa vontade. O cine de Euskal Herria, as leis de Euskal Herria, salvarase nunha hora na que a sociedade de Euskal Herria estará en mans dos vascos. O resto son falsos (…) Hai que darlle a cara á nosa realidade, non nos pasemos polas nubes. Só un Estado pode salvar a salvación de Euskal Herria (…)

En 1966, Rikardo Arregi dedicou un fragmento do seu discurso en Usurbil con motivo da homenaxe ao bertsolari Udarregi.