Hoxe, 29 de agosto, Zumaia ten pintados uns sobre outros 98 murais nos muros da rúa Ribeira, onde se colocaron preto de 400 murais. Hoxe reuníronse moitos dos seus membros fronte á parede, coa mesma sorriso e a mesma ilusión de sempre. Non son mozos en especial pola idade, pero si pola acción; con paixón polo traballo, co obxectivo de colorear o centro do pobo. Hoxe non se vai a pintar por 99 vez a parede da Ribeira, xa que a última imaxe segue fixa e clara, a diferenza de todas as anteriores. Hoxe o forno industrial instalarase a case 900 graos, co fin de reter unha placa á parede: O Txoko da Liberdade de Expresión.

Tres anos despois, o Gernika de Picasso segue sendo unha realidade, polo que a reivindicación da liberdade de expresión conseguiu unha pequena vitoria en Zumaia, onde a iniciativa Kalea Guztiona Dá gañou lexitimidade. Con constancia e paciencia, utilizan o humor como arma de combate. “Pero aínda non gañamos”, explica o veciño José Antonio Letamendia. Non negou que se deron grandes avances, pero subliñou que queda moito, xa que a liberdade de expresión aínda non se garantiu no pobo.

“O que queremos desde o principio é que non estea en xogo a liberdade de expresión da cidadanía cada vez que cambia o Concello”, explicou Aratz Zearreta, membro de Guztiona Dá. A coalición abertzale EH Bildu irrompeu no Concello de Zumaia nas eleccións de maio, envorcando o goberno do PNV e superando os votos dos jeltzales coa maior diferenza que se viu no pobo. Hai tres anos, en febreiro de 2016, publicouse unha nota de prensa na que se dicía que o concello aprobaba unha ordenanza e íaa a pór en vigor. Dicía así: “A partir de agora retirar todos os carteis e pancartas que se coloquen nos espazos públicos da localidade, calquera que sexa o seu contido, mensaxe, procedencia ou finalidade”. Todo aquel que quixese colocar un cartel ou unha pancarta deberá solicitar autorización ao Goberno Municipal, indicando o contido exacto, a talla e o tempo que se lle dedicaría na rúa.

Entre os cidadáns aos que non lles gustou a idea da ordenanza estaba José Antonio Letamendia: “Por que o Concello me di que teño que pór e que non?”. Este tipo de dúbidas e inquietudes, entre outras, deron lugar a unha asemblea aberta na que participaron decenas de cidadáns. As primeiras reunións, como lembra Letamendia, estaban acompañadas de preguntas como que facer, como facelo ou a quen dirixirse. Pero cada vez había menos xente que se reunía, ata que de súpeto se lle ocorreu facer unha imaxe na parede da rúa da Ribeira. “O mural durou dous días e a partir de entón só unhas horas”, ri. Aínda que estas figuras de muros borrábanse inmediatamente, era suficiente para que o tema se dese a coñecer na rúa: “Empezando por nós, moitos cidadáns non entendían por que o mural se borraba inmediatamente, porque non é unha pintada, nin algo que ofenda a ninguén”.

Ordenanza non entrada en vigor

“A verdade é que xa tiñan tres anos de lexislatura e na primeira reunión tamén nos ensinaron o borrador”, explica Zearreta. Os membros do grupo Kalea Guztiona Dá esperaban que, tras nacer “baixo a ameaza” da ordenanza, poríase en marcha sen facer caso ao movemento popular, e aínda que din “con sorpresa”, Zearreta e Letamendia afirman que ao goberno municipal faltoulle “valentía”.

Valoran positivamente a iniciativa que non adoitan ter os movementos populares habituais –máis que centrarse nas manifestacións e pancartas, a súa actividade principal foi o debuxo de murais–, xa que traballaron e plasmado no muro da Ribeira calquera tema de creatividade: “Por exemplo, non sempre fixemos murais a favor dos presos políticos vascos, ou simplemente traballamos en temas da mesma liña; é dicir, unha xente catalogounos como ‘os de sempre’; por exemplo, unha vez debuxamos un trasgo cos libros de texto, en Nadal fixemos un mural de reloxos, noutras ocasións a favor dos refuxiados, do feminismo, da incineradora ou de Gernika de Picasso, entre outros”.

Consideran que o Concello, ante este tipo de iniciativas, estivo “perdido”, sen saber por onde e como abordar o tema. Constantemente, case cada fin de semana, reuniron a cidadáns de todo tipo na rúa da Ribeira, no centro de Zumaia, coa axuda de concertos ou doutro tipo de eventos culturais, animando o ambiente entre os pintxos e os trágos mentres pintaban de día en día a imaxe da parede, o que, segundo os seus compañeiros, “fixo dano ao concello”. Terminaron a sesión, tomaron unha foto e fóronse a casa cun sorriso, sabendo que antes de amencer pintarían de marrón por encima. A fotografía do mural, con todo, circulaba pola rede e todos sabían cal era a postura do Concello: tentar cortar as ás aos que voan.

“A nós dábanos forza a actitude censuradora do Concello; pediámoslles un proceso participativo para debater sobre a liberdade de expresión na rúa, e eles, obstinados, simplemente eliminaban o que nós fixeramos, coma se nada pasase”, di Zearreta. Con todo, explicou que algúns dos murais tiñan máis impacto que outros, xa que a imaxe que lle fixeron cando morreu o músico Imanol Urbieta, por exemplo, a eliminación para o día seguinte, como os outros murais, non fixo graza a moita xente por non darlle importancia á mensaxe. Tampouco a inmediata eliminación do mural que denunciaba a situación dos inmigrantes afogados no mar Mediterráneo.

Durante estes tres anos realizaron todo tipo de pinturas, converténdose nunha parede onde se poden expresar mensaxes de diferentes tipos. Tamén se realizaron figuras de muros insignificantes, que unha vez pintaron todo en granate e que o Concello tamén cubriu en marrón ás poucas horas. Todos estes murais foron recolleitos e vendidos nun calendario anual, tanto na localidade como na Feira de Durango. Sinalaron que a forza que deron estas vendas foi enorme e, por iso, sentíronse “obrigados” a pintar: “En dous anos vendemos uns 1.500 calendarios que foron a nosa fonte de financiamento; notamos que a loita foi máis aló de Zumaia e que a xente foi consciente do que estabamos a facer”.

Así chegaron ao mural número 98. Entón era febreiro. Os partidos tiñan en mente as eleccións de maio; aproveitaron o momento e introduciron a moción no Concello de Zumaia, reivindicando unha vez máis que querían abrir un proceso participativo. Aos poucos días da introdución da moción pintouse o mural que aínda se pode ver. Por primeira vez o goberno municipal non se atreveu a encubrir.

“Comeza unha nova etapa”

Letamendia e Zearreta aseguran que a loita non terminou. Desde o 29 de agosto, a praza fronte ao muro da Ribeira converteuse no Recuncho da Liberdade de Expresión, pero din que a celebración non é un triunfo, porque aínda falta "algo que debería quedar escrito". Para iso, os membros de Kalea Guztiona Dá teñen como obxectivo chegar a este punto. “Quen pon unha pancarta é responsable da pancarta, do contido que se fai nela; se insúltoche, denúnciesme”: Letamendia di que entende así a liberdade de expresión, pero o que teñen claro é que, desde o momento en que é un dereito fundamental, é fundamental que o concello e o pobo cheguen a un acordo nalgúns puntos e que todo o pactado estea recollido nunha ordenanza.

Ao parecer, o actual goberno municipal de EH Bildu non cubrirá a imaxe do muro número 98 de cor marrón, ou non parece que a eliminación sexa unha prioridade nesta lexislatura, mentres que o inicio do proceso participativo si o é, xa que Letamendia e Zearreta fixeron saber que o concello xa o puxo en marcha. En calquera caso, ambos manifestaron o seu desexo de seguir facendo uso da parede, aínda que non precisaron ningunha novidade. Como, con todo, hai que falar con outros movementos populares. “Cada mes a idea de que un movemento faga algo estivo encima da mesa, pero ao parecer non vai saír adiante; entre todos decidirase que facer, porque é de todos”, di Letamendia.

“Se algo caracterizou esta loita, iso foi unha constancia; non conseguísemos o que conseguimos se fixésemos dez murais e deixámolos”, di Zearreta. Pero con motivo das celebracións, Letamendia está empeñado no proceso participativo. De feito, se o Txoko da Liberdade vólvese a colorear, ao parecer, non é porque os limpadores municipais tinguírono de marrón, senón porque se concedeu a liberdade de expresión ao pobo. A plasmación de ideas na parede durante tres anos e fin de semana serviu para reivindicar que a rúa é de todos e para gañar lexitimidade ante os poderosos.