O quiosco de formigón da praza Rekalde ten grafiteada a historia do barrio: loita obreira, imaxes de presos, Kukutza III. Urko González (Arrano Pertxa) e David Rodríguez (Lengu Iluna) pousáronse diante da cámara e unha nena achegouse ao patio non eléctrico: “Isto non é un lugar moi turístico eh!”. Detrás do quiosco atópase o campo de futbito e fronte a el un café con terraza: espazo para a conversación. “Estamos en Bilbao, pero isto é algo excepcional, case un pobo”, di González, “aquí sempre tivemos mudanzas, ambulatorio cun cristo, terribles escándalos para pór a liña de autobús… Imaxínache que os de Corpus Christi se desmoronaron. Dicíannos: isto si que é un ghetto de verdade!”. Desde sempre no mundo do hip-hop, coñécense desde hai tempo, pero nunca traballaran xuntos antes de emprender o proxecto. “Somos unha maquinaría, adaptámonos moi ben cando empezamos a traballar”. Por substitucións, falaron con gran delicadeza.

De onde xurdiu “Arrano Pertxa eta Lengu Iluna”?

Arrano Pertxa: Nunca tiven necesidade de cantar en eúscaro. Penso en castelán. Pero sabía que, se algunha vez cantaba en eúscaro, faría algo moi malo. Non nada semellante ao que canto en castelán –busco imaxes máis poéticas ou melodías máis bonitas–, nin ese tipo de rap que sempre se fixo en Euskal Herria. Tiña que ser outra cousa. Se algunha vez un mozo baserritarra dun pobo perdido de Navarra conta as súas andanzas, ese será o rap que me vai a gustar. Pero como non o fixo ninguén, pensei: “Este é o momento”. E xusto nunha época na que comecei a namorarme de novo co vello rap.

Lengu Escuro: Eu non sei nada en eúscaro, pero dá igual, as letras son de Arroso e logo devólvemas. Esa é a parte que máis nos gusta.

E cal é ese tipo de rap que se fixo sempre en Euskal Herria?

A.P. : Bo, tiña as bases do rap, a xente rapeaba, pero no fondo era pop. A tradicional mensaxe que se canta en Euskal Herria converteuse en rap –en lugar de reggae, punk ou rock–, a fórmula de sempre noutro xénero. A música de mensaxe política foi pop aquí. E esas cancións non me transmitían a min o que me transmiten algúns dos rapeadores americanos, franceses ou españois. É unha cuestión de actitude: estou aquí no mundo, dá igual o que diga, digo o que quero e quero que me ouzan. Por iso teño esa actitude, porque quero ser escoitado.

I.T. : Dicíame: “Temos que facer o que fai Moito Raparigo, pero en eúscaro”. Comprendín ao instante. Tentámolo, e creo que o conseguimos.

Cantades á droga, á mafia, ao diñeiro, aos gánsteres… canto ten de gueto o Bilbao de 2019?

A.P. : Todo ten un punto de ficción. O mundo da aguia é ficticio, pero eu non podo separarme da miña man… O rap ten que crear unha estética. Para min sería terrible, por exemplo, que alguén que non sabe eúscaro lémbrenos o rape dos 90 ao escoitarnos, dá igual o que se di e o que non, que teña un carácter a integridade da obra –samples, scratch, berros de rapeador, e outras características do xénero–.

I.T. : O que facemos agora non o fai ninguén, nin en castelán nin en eúscaro. Agora todo o mundo trapa. Este é o eterno hip-hop. Estamos a dar un salto de dous ou tres xeracións.

A.P. : Naturalmente, ás veces obrigámonos un pouco a unhas frases, pero utilizamos esa linguaxe para buscar unha estética. Cando escribes unha historia, non se trata de si é ficción ou non, senón de si cres nela. Tarantino non é gánster, nin sequera é fillo da o Capone. Pero é un tipo de historia que escribe xenial e encántanos.

I.T. : Con todo, é necesario que saibas de que estás a falar. Non tes por que estar dentro, pero eu non trafico, pero sei como se fai e como é ese mundo.

A.P. : Bo, a nosa xeración creceu na rúa, case todos tiveron contacto coas drogas, pero nese mundo non había euskera. Tamén tentamos acertar unha xerga da rúa en eúscaro, e recibimos unha resposta moi boa. Sobre todo, dun sector que non esperaba: dos raperos vascos. Tiña curiosidade por saber que diría a xente, como nos recibiría o panorama, pero á maioría gustoulles moitísimo, a outros moitos, e hai algúns –e iso dáme pena– que nos collen coma se estivésemos de broma. Pero non, trátase de buscar unha estética e seguir na túa casa até atopala. Non importa o que digas. Rap, rap e rap. Rap até o extremo.

Por unha banda, a influencia do rape dos anos 80 en Estados Unidos; e por outro, a “vasquidad” está moi presente nas vosas palabras. A partir de Arrano Pertxa, as referencias á simboloxía vasca e a outras referencias son continuas, se non de forma directa.

I.T. : Ademais, proxectamos un mundo utópico. No universo da aguia, Euskal Herria é independente…

A.P. : Hai unha fronteira en Karrantza, outra en Lapuebla de Labarca… ese é o único universo que pode pasar. Non menciono a palabra “zipaio”, por iso, porque nun mundo independente non se podería chamar “zipaio”.

Con todo, non é un mundo un pouco distópico?

A.P. : Si, ese mundo ten grandes carencias. Nunha das cancións máis recentes digo: “Unha patria maldita, como os demais”. Como dicía, Euskal Herria é un país máis, como pode ser Moldavia ou Ucraína: unha gran merda. Iso é todo. Somos vascos, si, e que? Tamén teño nariz e non vou por aí gritando “levanta sudurluze”. A patria Fuck, viva o eúscaro.

Que lugar ocupa Mikel Goñi neste universo?

A.P. : A historia de Goñi é impresionante. Un gánster real.

I.T. : No mundo da aguia polo menos Tony Montana.

A.P. : É mellor aínda: era un deportista profesional. Se fose alguén que sempre estivo nese mundo, bo, pero el saía na tele, un día roubáronlle a herba e… acabouse. Quizá pensaba que non lle pasaría nada.

Falemos de vostedes. Dinme que volas arranxades moi ben traballando xuntos.

I.T. : Así é. Cada vez que nos xuntamos, sempre terminamos de facer unha base. Tomamos un café e imos á miña casa. Urko sempre trae algúns samples, senta ao meu lado todo o tempo e empezamos a dividir samples, metemos baterías, logo baixa… Mentres eu faga o ritmo, el pode rapear algo probial. E cando se vai de casa, xa temos a idea principal terminada.

A.P. : No anterior disco, primeiro escribín os títulos das cancións. Sabía o título que levarían e, dese modo, forceime a escribir as palabras que correspondían a eses títulos. Normalmente o camiño é o contrario, pero eu quería iso, para ter un guión de verdade. O diñeiro é o único camiño, se tes o título, xa sabes que tes que facer unha canción sobre o diñeiro. Así completamos o traballo nunha decena de meses.

I.T. : Doutra banda, inventamos o G-Folk, un concepto baseado no funk G. Utilizamos diferentes samples segundo a intención: algúns son máis funky, outros máis folkicos. Ultimamente utilizamos a música italiana de Calabria, por exemplo. Iso si, sempre o adaptamos ao noso rolo, metendo un triki, etc.

Están a crearse moitos grupos de hip-hop en eúscaro. Perciben vostedes esa actitude que non tiñan os de antes?

A.P. : Sen dúbida. Eu non ouzo ningún trapo, pero vexo que a xente está moi forte: A Nizuri Tazuneri encántalles; algúns mozos de Lekeitio –G.A.Z. Limbo – teñen un nivel incrible, van ser moi bos; O grupo de teatro Ercilla non o interpreto como música [ri]. E en canto ao rap: Ziakhus, Buru Arin, Xsakara… xente que ouviu moito rap americano e que está a facer cousas moi boas. Por que de súpeto este boom? En Euskal Herria ímonos atrasando musicalmente, porque tres xeracións escoitaron Eskorbuto, A Polla Records, Kortatu… Iso ten moito peso. O conflito político está a obrigarnos a retroceder musicalmente. Non quero dicir que aquí só se fixese unha mala música, senón que non fomos ao mesmo ritmo que as tendencias do mundo. E, por tanto, agora estase creando un rap potente, porque en lugar de hai dez anos, antes non había quen escoitase o rap, porque a xente quería escoitar o pop radical vasco. Na actualidade, o panorama está a cambiar.

Vedes a ese renacemento do rap unha conexión co boom global da trapa?

A.P. : Sen dúbida. Hoxe en día un yankee trapero saca un vídeo, a un segundo estou a velo, e si quero facer algo así en eúscaro, podo facelo mañá mesmo. E logo, o que dixen: o conflito político cambiou a música, e quedámonos fóra das tendencias do mundo –e iso non é nin bo nin malo, pero sucedeu–. Cando apareceu no País Vasco o primeiro grupo serio de electrónica?

I.T. : Bo, aí tes o Fóra de Aquí.

A.P. : Quero dicir iso: o primeiro equipo de electrónica que non é unha merda vella, de cando é?

I.T. : Era unha ironía, mozo. O outro día podíase escoitar nas festas de Bilbao.

Non penses que entón se libraba do estigma da electrónica de Hemendik At, aínda que as letras fosen explicitamente políticas.

A.P. : Por suposto! Para min trátase da forma que adopta o pop en cada lugar: En Estados Unidos, a pop xira cara ao hip-hop; en España, nos anos 90, o pop tiña un toque flamenco e rumba; e en Euskal Herria foi pop a música para cantar mensaxes políticas.

Que plans hai en diante?

A.P. : Este ano estamos a sacar un Single cada dous meses. Xa sacamos tres, agora toca outro, e os outros dous están case terminados. Bo, despois virá o disco. Teño pensados os títulos de catro cancións [rindo]. Gustaríame facer algo longo, como catorce cancións. No primeiro disco presentámonos a nós mesmos, no segundo gustaríanos chegar a outros sitios. Ese é o noso camiño: prescindir dos filtros politicamente correctos, rapear e rapear.