A aragonesa Silvia Cebolla estaba a impartir cursos de aragonés na asociación cultural Nogará. De súpeto achegóuselles a xente da produtora A rodar para dicirlles que algún profesor que estaba a impartir cursos de idiomas na asociación podía ser o presentador do primeiro programa de televisión en aragonés. Os da produtora viron dar clases a Cebola e elixírona para presentadora. O maño sente que na súa loita polo aragonés púxolle un granito máis. Complicouse nesa pelexa. Aprendeu a lingua aos 19 anos cando se achegou a unha asociación cultural. Namorouse do aragonés. Antes de comezar o programa de televisión abriu unha canle en Youtube para falar de cociña vegana, está claro, en aragonés. Quería utilizar medios modernos para atraer sobre todo aos mozos.

Sesión para falantes e non falantes

Para el foi unha sorpresa empezar como presentador, non tanto como pór en marcha un programa. De feito, as asociacións de defensa do aragonés levaban anos reclamando o programa e xa enviaran un proxecto concreto a Aragón TV desde hai tempo. Segundo Cebola, foi a lei das linguas de 2010 a que deu un impulso fundamental. Esta lei, entre outras cousas, establece que os medios de comunicación deben dar cabida ás linguas aragonesas. O programa estreouse oito anos máis tarde, no Teatro Principal de Vitoria-Gasteiz.

Díxonos que están satisfeitos coa acollida que tivo o programa de televisión. A xente respondeulles con moito agarimo e tiveron un movemento moi intenso nas redes sociais, onde foron moitos. Entre os programas de Aragón TV, os que contan con máis seguidores de Instagram e de Twitter son os que participan.

O programa, de media hora de duración, emítese todos os domingos pola mañá. O programa inclúe reportaxes, unha entrevista en profundidade, a sección sobre a linguaxe Lousa e clarión, Mundo máxico (os nenos son os protagonistas) e a ficción. Tiñan moi claro que o programa ía ser cultural, pero que falaría de todos os temas. Querían abandonar algúns mitos que aínda persisten na linguaxe. Moita xente cre que o aragonés só serve para falar das cousas do campo e que só son falantes os vellos. O programa penétrase no mundo rural e urbano e atopou a falantes de todas as idades dispostas a pousar ante a cámara a través de Aragón. Non é casualidade que Silvia Cebolla sexa a presentadora e Jorge Pueyo apareza na realización de reportaxes. Quixeron mostrar a diversidade en primeira liña: Cebola é un idioma maduro e Pueyo ten 23 anos e é de Fonz. Entre os pobos máis grandes, o aragonés é un dos máis falantes. O aragonés é a primeira lingua de Pueyo. Quixeron facer un programa novo no que se lles ensine que se pode falar de todo en aragonés.

Cebola admite que se sentiu un pouco a presión, xa que é a primeira vez que se fai algo así. Moitas persoas de Aragón nunca escoitaron o aragonés, non saben como é, e o programa é unha boa oportunidade para iso: “Na rúa atopo á xente que di que sabe que se fala aragonés, pero non saben dicir máis, e moito non ouvírono nunca. É moi duro. O programa axudará a normalizar o idioma”.

Os falantes aragoneses, pola súa banda, viron o programa con orgullo. Así lles sucedeu aos de Fonz. Viron ao novo compatriota traballando como reporteiro en aragonés. Cebola di que senten que a lingua que falan todos os días dignificouse. Estrañóuselles que o seu compatriota falase aragonés na televisión, xa que antes do programa non aparecía ningún falante aragonés na televisión pública. Os falantes sentíronse orgullosos de ver o programa e deron o seu "si" a participar no programa. Os invitados sentíronse recoñecidos porque se lles deu a oportunidade de saír na televisión.

Tamén serve para romper con outro mito. Varios falantes aragoneses mostráronse sorprendidos pola súa capacidade para entender ao presentador e ao reporteiro. Teñen interiorizado que se fala aragonés moi diferentes aquí e alá. A moitos lles sorprendeu entender o idioma a alguén que despois o aprendeu, porque non o esperaba. O reporteiro Pueyo ten unha linguaxe oriental e cando viaxou a Occidente, moitos cidadáns convencéronse de que non o entenderían. “Están case convencidos de que é a lingua do pobo e que o entendemento é marciano. Están afeitos falar no pobo, fóra del non”.

Agora, o cidadán de calquera recuncho do territorio escoita con normalidade aos falantes de calquera outra parte do país. Con todo, o programa non é só para falantes aragoneses. Tamén queren atrapar aos que non son falantes e si anímanse a aprender o idioma, moito mellor. Cebola di que o que sabe o castelán como lingua latina non ten problemas para entender case todo. Con todo, o espectador pode utilizar os subtítulos en castelán para xordos para seguir mellor. O presentador advertiunos de que mesmo o que fala castelán en Aragón, consciente ou sen darse conta, usa bastantes palabras en aragonés. Por tanto, é máis fácil facer que o idioma sexa coñecido ao oído. Segundo Cebola, nos últimos anos aumentou o número de estudantes de aragonés e o programa de televisión contribuíu a iso.

Charrín Charrán comeza a segunda tempada e, como ben indica o título do programa, continuarán todos os domingos falando, falando e falando, en aragonés.

O aragonés en perigo

Segundo a clasificación da UNESCO, o aragonés está en perigo de desaparecer, é dicir, os seus fillos xa non reciben o idioma desde casa. Segundo un estudo realizado en 2017 polo Seminario Aragonés de Sociolingüística, os datos sobre a situación do aragonés son os seguintes:

25.556 aragoneses son capaces de falar en aragonés.

Segundo datos da Unesco, os falantes son ao redor de 10.000. Hai que ter en conta que o estudo do Seminario baséase en datos censais de 2011, nos que se pregunta ao cidadán se sabe falar aragonés ou non. Sospéitase que, a pesar de descoñecer o idioma, son capaces de falar e responden que falan. O coñecemento dalgunhas palabras e expresións failles pensar que saben a lingua, porque non son conscientes de que é toda a lingua e non só é cuestión de vocabulario. Moitos pensan que a cifra de 25.000 é moi inchada.

17.009 son capaces de escribir.

Onde se fala máis?

Jazetania, Alto Gállego, Sobrarbe, HOYA de Huesca, Somontano de Barbastro e Cinca Centro.
Zaragoza:7.183 falantes.
Hai tempo que o aragonés se perdeu en Zaragoza. Son falantes deste territorio ou son recentemente apresos ou son habitantes do medio rural aragonés.
Huesca: 1.048 falantes.
Teruel: 448 falantes.

Fonte: Estudo realizado en 2017 polo Seminario de Sociolingüística de Aragón. Os datos do padrón remóntanse a 2011.