Cantas veces tiveches que explicar que é a cristalografía?

Moitas veces non. Ás veces si, con todo. Por exemplo, en 2014, o Ano Internacional da Cristalografía, e entón preguntáronme os medios de comunicación en varias ocasións. Tamén fixen un programa de radio sobre cristalografía con Enrike Zuazua, un matemático de gran prestixio. “Si ti non falas, quen o fará?”, díxome. A través da cristalografía pódense facer moitas cousas, xa que chegamos a entender o material. Un material pode cambiar a estrutura cristalina e converterse nun sensor. Isto pódese levar a un pequeno kit e detectar os contaminantes presentes na auga. En África, por exemplo, sería moi útil. A cristalografía contribúe a iso.

Vostede é cristalógrafo, aínda que estude Química.

Si. Terminei os meus estudos de Química en 1976 e lin a miña tese en 1981. Como químico, atopeime con materiais. Deime conta de que non podía traballar con materiais como os semiconductores. Os materiais manipulábanse e se transfiguraban. Non entendía nada. Deime conta de que me faltaba algunha outra disciplina, e empecei a traballar cos cataláns, a través dos profesores que aquí estaban a traballar.

Os cataláns eran profesores na universidade de aquí?

Si. Antes da Universidade do País Vasco, aquí estaba a Universidade de Bilbao. Non había alí profesores, e tiveron que levalos de fóra. Empezamos de cero. A través dos cataláns funme a Bélxica, á Universidade do Louvain-a-Neuve. Era un dos puntais da cristalografía. Inglaterra, Alemaña e Bélxica eran entón os países máis punteiros na cristalografía europea. Traballei co profesor Gabriel Germain, un dos pioneiros en cristalografía. Contentas porque fomos alá. Nós, novos, traballabamos desde a mañá á noite. E ao catro ou cinco da tarde, adeus! Até o once da noite seguiamos traballando. Queriamos aprender todo, aproveitar o tempo, porque en 1979-1980 non tiñamos nada aquí. Logo quixeron que me quedase. Eu contesteille que non.

Por que non?

“Os contactos, tantas veces como queiras”, díxenlles, “pero eu teño que volver ao meu pobo, teño que pór en marcha o que aprendín aquí”… O meu pobo tiña que seguir adiante, tiña que pór o meu granito. Podía permanecer alí máis tempo, pero non. Deixei as portas abertas, en todos os sitios onde estiven, en Toulouse (Occitania) e en Alemaña, pero sempre quixen traer aquí o apreso no exilio. E vin, e aquí puxemos en marcha os nosos proxectos. Pensei que era a miña responsabilidade. Aquí non tiñamos nada. Ata que Pedro Miguel Etxenike foi conselleiro. Entón chegou o diñeiro e puxémonos a comprar as cousas que necesitabamos. Até entón non faciamos máis que saír ao exilio. Tiñamos unha ilusión tremenda.

No exilio atópanse moitos mozos con moito talento.

A ver si traémolos a todos de volta. Pero aquí non hai lugar para traballar. Temos que xestionar ben o talento. Temos un problema demográfico, unha necesidade de talento, un cambio climático… Antes, vía as ardillas da rama á rama. Agora só vexo unha na noz. Estamos a perder biodiversidade. Hai que coidar todas esas cousas, polo menos minimizar as súas consecuencias.

Que temos que facer para xestionar o talento? Como deter a fuga de talento?

Vouche a pór un exemplo: China. Ao principio, o único que facían era copiar. Despois, colleron os mellores talentos –elixidos desde pequenos, o de máis talento– e empezaron a envialos aos mellores laboratorios do mundo. Despois, fíxoselles volver, e fixéronselles laboratorios como nunca antes. Así, China chegou a liderar a innovación, desde a copia, a venda dun produto barato. Porque teñen mentes, e coñecemento e talento. Nós tamén deberiamos traer os talentos que temos fóra. E coida do que temos aquí. Si non xestionamos ben o talento, non temos nada que facer.

Sabemos o que hai que facer. Facémolo?

Aí está Ikerbasque traballando. É un reto estratéxico.

A ver, voulle a preguntar correctamente: faio o Goberno Vasco?

Dixo o Goberno, pero que fan as nosas empresas para captar o talento? Non é só o tema do Goberno Vasco. Pódese facer máis. O mundo vai moi rápido e fai falta máis para non perder o tren do progreso. Doutra banda, os salarios son pagos e custa diñeiro.

As grandes infraestruturas tamén son caras.

Si, si… Nisto hai que implicar á sociedade. E a súa implicación non é, simplemente, pagar impostos. É unha implicación real. Por exemplo, a principios de xuño veu á universidade un grupo de nenos e nenas. O ano pasado realizamos un proxecto piloto co Concello de Leioa, porque estamos alí. Viñeron dez nenos e nenas de entre 6 e 8 anos. Quería a medias ás mozas e aos mozos, pero no grupo había sete chicos e tres chicas, e así chegaron. Permaneceron toda a mañá na Universidade, nos talleres. Hai que empezar desde pequenos, para que desde pequenos teñan sensacións, coa axuda do mentor. Ao catorce anos non podemos competir coa súa contorna.

Cando viñeron os nenos, dixéchesnos que querías compartir a mozos e mozas. Na súa época, os mozos serían o 99%, as mozas o 1% non? Es a única moza.

Ja, ja… Non, o único non. Había raparigas en letras, pero en ciencia e tecnoloxía eran poucas. Pero bota unha ollada agora tamén aos Premios Euskadi de Investigación. Carmen Gallastegi e eu non tes outra muller nos premios. As aulas están cheas de mozas, son os mellores informes académicos e tamén nas carreiras técnicas. Ou mirade tamén nos xuíces. Cando se trata de oposicións, gáñanas as mulleres. Pero logo, na empresa, nas institucións e na sociedade en xeral, son os homes os que dominan os altos cargos. Tomemos un xornal e, por exemplo, a foto dun consello ou dunha comisión desa especie, e todos son homes. Non ven máis que traxes azuis. Nalgunha ocasión, entre elas, unha muller. É impensable esa separación.

Profesores, investigadores, xestores… Como se poden facer os tres traballos á vez?

Es unha peza enteira. Gústame pasar o ferro, reláxame, e mentres paso o ferro penso nos traballos que temos que facer, ou no relatorio que temos que presentar no próximo congreso. A cabeza non se para. Niso, as primeiras horas son as mellores. Levanteime cedo, non hai ruído, estás só e necesitas unhas poucas horas para traballar. Á primeira hora da tarde, poderíase celebrar algunha reunión, e a última hora, cando o organismo estea canso, poderíanse enviar mensaxes. Pero as horas de creación son de mañá. E hai que ser creativo, construtor, actitude positiva. A xente pensa, por exemplo, que o sistema educativo actual é mellor porque os alumnos usan a tablet. Non, o profesor é o máis importante. O mentor.

Iso é o que mencionou vostede antes, o mentor.

O preparador, o titor… digamos como queiras. Por exemplo, Messi.

Messi? Futbolista?

Si. É un crack, verdade? No seu campo, quero dicir. O baserritarra como creador. Non todo é universidade. O creador é o que fai ben o seu traballo. É importante que o teu traballo sexa o teu selo. Messi sería un bo mentor. Si traballase con nenos ou xubilados activos, por exemplo, sería unha gran cousa. Porque é un referente. Pode contaxiar esa condición de creador. Outro modelo, Adela Andikoa. Rústica, de Urduliz. Coñecino unha vez que nos deron o premio nas Xuntas Xerais: Deille o título de “artesán da terra”. O seu tomate, o seu posto na feira… Adela levántase e dá bos días ás plantas. Cóidaos ben, nun ambiente tranquilo… é algo moi importante. Adela tamén é un exemplo. Debería traballar transmitindo o seu coñecemento. Durante anos coidou a terra, sabe o que pasa no subsolo, e co enxeñeiro ou científico, debería compartir os seus coñecementos cos que o tomate crece fóra da terra, e cos nenos, cos mozos. Ninguén quere traballar no caserío. Quizá non transmitamos ben a mensaxe, non fixemos saber á sociedade que traballar no campo é moi enriquecedor. Esas cousas non se poden deixar perder, hai que coidalas con agarimo.

A universidade está presente na sociedade?

Iso foi o que ouvín dicir o outro día: “A universidade debe ter unha maior presenza na sociedade”. Maior presenza? A universidade está dentro da sociedade! Non hai máis que ver un gran número de licenciados. Pero non nos damos conta. Como dicir que temos que traballar coas empresas. Facemos ese traballo. Doutro xeito acabámonos! O reto actual é manter o que fixemos e aumentar a colaboración traballando en base a novos obxectivos. Agora dise “misións”.

Es a primeira profesora titular da UPV/EHU.

Pero na sección de Cristalografía e Mineralogía, iso equivócase os xornalistas.

Lembra a época na que os grises, a policía española, viñan a Leioa?

Antes de chegar a Leioa, nós estivemos na rúa de Bilbao, en Botica vella. Logo trouxéronnos a Leioa, como fixeron en Barcelona e Madrid, para sacar aos alumnos das rúas da cidade, porque eramos rebeldes. Cando estabamos no vello medicamento, cando corriamos diante dos grises –corriamos e mesmo nos pegaban–, fuxiamos a Deusto. E a xente abríanos os portais das casas. Foi unha época dura, pero a xente axudábanos! Recordo que cando nos trouxeron a Leioa viñamos en tren ao pobo e subiamos andando até a universidade. Viamos ao granxeiro baixando ao pobo, á muller con véndaa no burro, a vender na rúa de Leioa, co pelo recolleito no moño e no pano como a nosa avoa. Aquí viamos aos raposos e aos morcegos… Esta parte estaba limpa, sen tocala.

A pesar do que nós queriamos saber, a pesar das preguntas que lle formulamos, cales son as túas inquietudes?

Perda do respecto. En xeral, perdeuse o respecto. Preocúpame moito. E o papel da familia. As cousas cambiaron moito, nada é como era antes, e non ten por que ser, pero os rapaces víronse sobre o móbil, non falan ou están en casa, sós, sen interactuar con ninguén… É preocupante. Os nenos, e os mozos, teñen que estar na rúa, xogando, e todos temos que ser máis alegres, temos que ser un pobo máis alegre.

Quizá máis alegre entón. Nacemos en Barakaldo en 1950.

No barrio de Burtzeña. Alí está o río Cadagua, e a ponte, e alén da ponte, Zorroza… O Cadagua era entón un río de angulas. Puxémonos as botas até arriba, metiámonos no río e atrapabamos as angulas, e comendo, o seu prezo subira antes da hora, cando ninguén quería. Nacín en Burtzeña, en casa. O meu pai era de Arratia, Dima. Nai de Emerando, de Larrauri. Unha tiña o eúscaro do interior; a outra, o do mar. No verán, mesmo antes de recibir as notas, levábannos a Emerando, a casa da avoa Felisa, onde permaneciamos até o 12 de outubro, cando empezabamos de novo a escola. En Larrauri non era máis que euskera. De volta a Barakaldo, non se pode falar euskera. Así era o alcalde de entón. E cando tiña uns 12 anos, os curas ensinábannos o eúscaro na parte traseira da sancristía, na clandestinidade. Tamén tiñamos libros impresos en Coca-Cola... Somos euskaldunzaharras.